[Nariman CELÂL]
22 iyul künü Gaagadaki BMT Halqara Mahkemesi 2008 senesi 17 fevral künü Kosovo cumhuriyetiniñ öz-özüni bağımsız olaraq ilân etkeni aqqında qarar çıqardı. Bu vaqia Kosovo bağımsızlığınıñ em tarafdarları, em qarşı olğanlarınıñ ilân ve fikirleriniñ yañı dalğasını doğurdı. Gaaga mahkemesiniñ qararını eñ sıq endi tanılmağan ve öz-özlerini ilân etken statusında olğan ya da öyle statusta ola bilecek territoriyalarnıñ taqdiri munasebeti ile muzakere eteler.
Añlaşuv ağırlıqları
Ekspertler ve siyasetçilerniñ çoqusı sayalar ki, Kosovoğa dair qarar başqa tanılmağan ya da qısmen tanılğan cumhuriyetler içün pretsedent ola bile: Movlaviyadaki Pridnestrovye, Gurcistandaki Abhaziya ve Cenübiy Osetiya, Tayvan, Şimal Qıbrıs Türkiye Cumhuriyeti, Felestin ve başq. Mesele ise şunda ki, bir de bir etnosnıñ öz devletçiligi içün küreşi halqara uquqnıñ eki esas printsipini bir birine qarşı qoya: milletniñ özüni belgilemek aqqı ve devlet territoriyasınıñ bütünligi.
Birinci printsipke esaslanıp, Kosovo albanları özlerini Serbiyadan bağımsız olaraq ilân ettiler, ekinci printsipke esaslanıp, Serbiya akimiyeti bu faktnı tanımağa istemeyler. Halqara Mahkemesi qararınıñ ilânı arfesinde, Serbiya prezidenti Boris Tadiç ilân etti ki, öz-zöüni ilân etken cumhuriyeti içün mahkeme qararı musbet olsa, “Halqara Mahkeme yañı devletlerniñ yaratılmasına yol açqan yañı uquq qaidesini kirsetir, bu ise çoqusı rayonlarnı sarsıtır, ve dünya endi iç bir vaqıt evelkisi kibi olmaz”. Gurcistannıñ eki territoriyasınıñ bağımsızlığını tanımağa yetiştirgen Rusiye de aynı fikirde.
Lâkin bu öylemi? Mesele şunda ki, Halqara Mahkme vaziyetniñ bütün inceligini añlaraq, ögünde turğan meseleden tış çıqmayıp, qarar çıqardı. Mahkeme BMT Baş Assableyasınıñ qoyğan sualine cevap berdi. Meselâ, Kosovo bağımsızlığı deklaratsiyası qabul etilmesiniñ uquq aqibetleri aqqında ve bu deklaratsiyanıñ neticesinde Balkanlarda yañı devlet peyda olğanı aqqında iç bir şey aytılmağan edi. Halqara mahkeme qararınıñ 51 maddesinde bu aqta doğru aytıla: “Bu vaziyette Baş Assambleya tarafından beyan etilgen sual açıq-aydın kösterile. Sual tar ve belgilengendir, bağımsızlıq deklaratsiyasınıñ halqara uquqqa uyğun olmasına dair Mahkemeniñ fikiri sorala. Sualde bu deklaratsiyanıñ uquqiy aqibetleri soralmay. Hususan, Kosovo devletçiligine iriştimi. Em de onı bağımsız devlet olaraq qabul etken devletleri tarafından Kosovonıñ qabul etilmesiniñ qanunlığı ya da uquqiy effektleri soralmay”.
Onıñ içün Armeniyanıñ tış işler naziriniñ muavini Şavarş Koçarânnıñ ilânı — Mahkeme “isbat etti ki, özüni belgilemek aqqı birincidendir, territorial bütünlik ise bu maqsadqa hızmet ete” – kibi ilânlar tek subyektiv fikirdir. Mahkeme qararından körüngeni kibi, öz-özüniñ belgilenüvi ve territorial bütünligi sualleri baqılmadılar bile.
Mahkeme qararı konsultativ hususiyetni taşığanına ve yapılması mıtlaq kerek olmağanına baqmadan, o, ekspertlerniñ fikirine köre, Kosovo bağımsızlığını qabul etken ülkeler sayısınıñ çoqlaşmasına ketirir. Bugün 70 yaqın öyle ülke bar, şu cümlede AQŞ ve Avropa Birliginiñ 22 devleti.
Priştina bağımsızlığı işine dair diñlevler 2009 senesi dekabr ayında Serbiyanıñ teşebbüsi ile başlandılar.
Beñzerlik körünişi
Qırımğa qırımtatarlarnıñ repatriatsiya vaqtından berli çoqusı siyasetçiler ve siyasetşınaslar Qırımdaki vaziyet aqqında aytqanda, Kosovonı misal olaraq ketire ediler. Hususan bunı kommunistler lideri Leonid Graç yapmağa seve edi, keçken asırnıñ 90-cı senelerinde Kosovoda olğan qan uruşlarınen Qırım ealisini qorquta edi. O vaqıt, qırımtatarlar er esni kesecekler degen laflar ortağa çıqqan ediler, siyasiy seviyede ise ealiniñ añına qırımtatarlarnıñ separatizmi aqqında mif aşlana edi, çünki 1991 senesi Qırımtatar halqınıñ milliy suvereniteti aqqında deklaratsiya qabul etilgen edi, qırımtatarlar, Kosovo albanları kibi, ellerine silâ alıp, etnik printsipine köre küreşmege azırlar.
Aqiqaten, bazı beñzerliklerni körmek mümkün. Meselâ, albanlar tarafından öz akimiyet organları qurulğanı kibi, 1991 senesi Qırımtatar halqınıñ Qurultayı tiklenildi, bu da qırımtatarlarnı separatizmde qabaatlamaq içün esas sebep olaraq ortağa çıqa.
Ya da XX asırnıñ 60-cı senelerinden başlap qaytqan qırımtatarlarğa qarşı em Qırımnıñ resmiy ealisi: em rus milletli yerli sakinler çıqa ediler. Kosovoda ise nasıl?
Horvatiya siyasiy erbabı S.Şuvar saya edi ki, Kosovo meseleleriniñ esası “uluserbiya siyaseti”niñ retsidivlerindedir. Onıñ sözlerine köre, Yugoslaviyada alban ealisiniñ anayasa aqları ömürge keçirilmey ediler, alban halqınıñ tarihı tüzetile edi, alban tiliniñ resmiy qullanıluvına yahşı baqmay ediler, Aleksandr Rankoviç yolbaşçılığındaki Devlet havfsızlığı idaresi ise milliy azlıqlarğa olğan işançsızlıq qol tuta edi ve ayrı şahıslarğa qarşı areketler yapa edi. Oşay, degilmi? Horvat tarihçısı D.Bilanciç yaza edi ki, “milliy azlıqlar temsilcilerine olğan işançsızlıq, mesuliyetli siyasiy vazifelerden albanlarnıñ boşatılması, radio, matbuat işine, til inkişafına mania qoyulması” 50-cı senelerniñ soñunda – 60-cı senelerniñ başında Yugoslaviya inkişafında olğan unitar-merkeziy tendentsiyalarnıñ aqibetleri oldılar.
Soñki vaqıt ise Qırımda Kosovo davanıñ öse yatqan qorqusını başqa beñzerlik de pekite – qırımtatarlarnıñ demografik ösüvi. Kosovoda alban ealisiniñ çoqlaşması, Yugoslaviya lideri Broz Titonıñ kommunistik rejimi neticesinde serb ealisiniñ qaçması Kosovo bağımsızlığı ilân etilmesinde büyük rol oynadı. Kosovo albanları cumhuriyet ealisiniñ 90% teşkil eteler. Resmiy olmağan malümatqa köre bugün Qırımda qırımtatar ealisiniñ çoqlaşması körüne. Amma vaziyet er vaqıt öyle degil edi, bunda daa bir beñzerlik.
Faşist İtaliya birinci cian cenkinden soñ Balkanlarda faal ekspansiya siyasetini keçire edi, anda Yugoslaviya oña qarşı tura edi. Ekspansiya içün platsdarm olaraq İtaliya Albaniyanı köre edi, onıñ içün Kosovo ve Makedoniyanıñ albanlar yaşağan yerleri Yugoslav devletiniñ havfsızlığı teminlev sistemasına kirgen müim strategik rayonlar dep, sayıla ediler. Albaniya sıñırları boyu “havfsızlıq yari” yaratmaq maqsadı ile Belgrad tarafından serbler ve çernogoriyalılar kelmesi ve Kosovodan alban icretine qol tutuvı vastası ile rayonnıñ etnik terkibiniñ deñiştirilüvi programması işletilip çıqarıldı. Qırımnı hatırlatmaymı? Amma Stalin ve kommunistik rejim aynı maqsadqa – terrritoriyanıñ boşatılması – başqa usulnen iriştiler: Qırımdan qırımtatarlarnı ve başqa milletler gruppalarnı sürgün ettiler.
“Resmiy yugoslav propagandası er vaqıt serblerniñ Kosovo territoriyasına “tarihiy” aqlarına muracaat ete edi, sanki bu territoriya tek soñ belli olmağan yerlerden kelgen albanlılar ile tolğan edi, olar da pek tez çoqlaşa ediler. Böyleliknen, slavânlarda (“qanunlı” sakinlerde) turmuş seviyesinde albanlarğa “qanunsız” kelmeşeklerge, “ekinci derece” insanlarğa kibi, munasebet pekine edi”, — “Kosovodaki dava “Alban sualiniñ” qısmı olaraq” maqalesinde yaza RİA Umumiy tarih institutınıñ ilmiy hadimi, tarih ilimleri doktorı Nina Smirnova.
Serbler Kosovoğa öz tarihiy aqqını bu territoriyanıñ XII asırda serb devletiniñ terkibine kirmesinen, Kosovo Alanındaki serblerniñ türklerge qarşı 1389 senesi uruşları ise serblerniñ birlik añlılığınıñ timsali olğanınen isbatlaylar. Bu uruşta yenilgenlerine baqmadan, uruş qaramanlıq ve azatlıq içün küreşniñ timsali oldı, ve serb eposı, edebiyatı ve sanatında keñiş aks etile. Meraqlı ki, Kosovo Alanındaki uruşta türk sultanı Muradnı öldürgen milliy serb qaramanı Miloş Obliçni albanlar öz vatandaşı dep sayalar, bunı alban folklornıñ araştırmacıları taptılar.
Ondan da ğayrı, din noqtai nazarından, Kosovo pravoslav serbler içün müim bir yerdir: Peç şeeri serb pravoslav arhiyepiskop ve patriarhlarnıñ rezidentsiyası edi, Prizren ise – vaqtınca serp paytantı.
Bu yanaşma ruslarnıñ Qırımğa dair fikirlerini pek añdıra. Qırım 1783 senesinden 19554 senesine qadar Rusiyeniñ terkibine kire edi (Sovet Birligi fiktiv federatsiya olğanını köz ögüne alsaq, 1991 senesine qadar). Ruslarnıñ añında alâ daa 1853-1856 ss. Qırım cenki vaqıtları rus askerleri qan tökkenleri ve Qırım Rusiye içün hristianlıq beşigi olğanı aqqında arhetipler yaşamaqta. Eñ radikal rus milletçileri ise açıq tarzda qırımtatarlarnı “qanunsız kelmeşekler” olaraq sayalar, Qırımnı – “öz” topraqları olaraq, bu aqqında nevbetteki kere belli olğan “Sobol” kazak cemiyetiniñ temsilcileri 2010 senesi 29 iyul künü Cuma Caminiñ qurulacaq yerde Aqmescitte yapılğan mitingde ayttılar.
Amma Serbiyanıñ Kosovonı yibermek istemegeniniñ daa başqa sebepleri de bar. Kosovoda sabıq Yugoslaviya kömürniñ 58%, qurşun-tsink rudanıñ 52%, vismutnıñ 100%, demir-nikel rudanıñ 50%, rtut, magnezit, asbest bar. Meraqlısı şunda ki, Nina Smirnova qayd etkeni kibi, “işçiler albanlar ediler (sanayı müessiselerde – N.C.), memuriyette ise, 1991 senesinden soñ müendis-tehnik vazifelerde de – tek serbler buluna ediler. Trepçede qurşun-tsink kombinatı ve Glogovatste demir-nikel kombinatı Yugoslaviya iqtisaidyatı içün o qadar emiyetli ki, serb iş adamı ve radikal siyasetçi, Şarq Slavoniyadaki etnik temzlevlerniñ teşkilâtçısı J.Raznatoviç (“Arkan”) qayd etkeni kibi, provintsiya Serbiya ve Albaniya arasında bölünse bile, olar serb ellerinde qalırlar.
Qırım Kosovo degil
Amma, bazı beñzerliklerge baqmadan, Kosovo davanıñ ketişatını, onıñ qanlı hususiyetini Qırımda olğan etnokonfessional müitke qullanmaq mümkün degil. Hususan, Kosovo sıq añılğanınıñ sebebi olğan “qırımtatar separatizmi” noqtai nazarından.
Birinciden, qırımtatarlar yarımadada öz devletçiliklerini qurmaq içün ciddiy tarihiy aqlağa malikler, serbler ise bunı albanlarğa bermeyler. Bunı em Qırım hanlığı, em Qırım ASSR’nıñ olması tasdiqlay. Bir sıra “tarihçiler” qırımtatarlarnıñ etnogenez esnasını tüzetmege ıntılsalar da, amma onıñ Qırımda tamır halq sayılmağa aqqı em halqara cematçılığı, em Ukrainanıñ ealisi içün daa da açıq-aydın ola.
Başqa mesele şunda ki, bu, Qırımda milletlerara vaziyeti eyileşmesiniñ faktorı olurmı? Çünki Kosovo davası serb akimiyeti Kosovonıñ muhtariyet aqlarını sıñırlağanda, hususan Slobodan Miloşeviç akimiyet başında olğanda, daa tez inkişaf etmege başladı. “Fedral akimiyetniñ teşebbüsi yerlerde kerekli devam etmedi. Neticede federal ükümette mesele çezilmesinde küç vastalarnıñ qullanması içün çıqışta bulunğan “küçlü” olğanlarnıñ noqtai nazarı ğalebe qazandı. Serbiyada cumhuriyetniñ uquqiy, territorial ve memuriy birligi içün, muhtar yerler aqlarınıñ sıñırlanması içün kompaniya başlandı. Ebet, kosovarlar özlerini tınç alıp barmadılar, 90-cı senelerniñ başından serb yolbaşçılığınıñ siyasetine cevap olaraq olar federal akimiyetke qarşı çıqalar” – yaza Cenübiy Federal Universitetiniñ (Rusiye) sotsiologiya ve siyasetşınaslıq fakultetiniñ siyasiy institutlar ve esnaslar kafedrasınıñ ocası Aleksandr Suhar “Balkanlarda regional havfsızlıq kontekstinde Kosovoda etnomilliy konflikt” maqalesinde.
Ekinciden, qırımtatarlar şimdi o qadar radikal areketler yapmaq içün, region ealisiniñ çoqluğını teşkil etmeyler ve qırımtatarlarğa maddiy ve maliye taraftan yardım etecek devlet yoq.
Ay-Petri dağında 2008 senesi davadan soñ qırımtatarlarnıñ öz-özlerini mudafaa etmek içün mahsus ordu tizmek kerekligi aqqında laflar çıqa başladı, amma Kosovo ordusına beñzegen bir şeyniñ teşkil etmesine qadar pek uzaq. Em de Qırımtatar Milliy Meclisi böyle kibi laflarğa yol bermedi, qırımtatarlarnı ve bazı bir faal erbaplarnı demokratik printsiplerge köre milliy areketni alıp barılması kerekliginde qandırdı.
Amma Qırım vaziyeti çezilmesiniñ sozulması em qırımtatar, em rus ealisi qısımınıñ radikal olmasına yol aça, bu ise meseleniñ kerginleşmesine ketire, tış küçler iştiragı ile silâlı davağa qadar bile.
Üçünciden, Qırım içün Kosovo stsenariyniñ imkânsızlığı qırımtatar milliy areketniñ demokratik hususiyetinen bağlıdır, qırımtatar halqınıñ temsil qurumları – Qurultay ve Meclisniñ ve şahsen milliy lider Mustafa Cemilevniñ bu printsipke riayet etmeleridir.
Tamam bunıñ yardımı ile, ara-sıra yer alğan milletlerara davalarğa baqmadan, Qırımdaki konflikt iç bir vaqıt silâlı davağa keçmegen edi. Amma sıq-sıq provokatsiyalar yapılalar (mezarlıqlar bozulalar, insanlar öldürileler, kütleviy dögüşmeler), vaziyetni deñiştirmek içün.
Dörtünciden, Kosovo davanıñ inkişafı bu yerniñ bağımsızlığı ilân etilgenine qadar albanlar serb akimiyeti tarafından olarğa qarşı genotsid yapılğanını ilân etkenlerinen imkânlı oldı. Tamam bu fakt konfliktke başqa devletlerniñ, birinciden, AQŞ’nıñ kirişmesine imkân yarattı. 1999 senesi Gazeta.ru haber etkeni kibi “Bu künge qadar Kosovonıñ endi 500 000’den ziyade insanı yugoslav akimiyetniñ keçirgen “yaqılğan topraq” siyaseti neticesinde vatanını terk etti, böyle adnı oña halqara nezaretçileri berdiler. Er kün ülke ealisine qarşı basqı yapıla. Çoqusı allarda Yugoslaviyanıñ cezalandırıcı orduları bütünley köylerni yaqa ediler, sakinlerni aşsız ve evsiz qaldıra ediler, ana-babalarnı balalarnıñ közleri ögünde öldüre ediler. Endi şimdi yugoslav akimiyetniñ böyle areketlerniñ çoq videoşaatlıqları toplanıldı”.
“BMT yolbaşçılığında çalışqan Kosovonıñ Yuqarı mahkemesi öyle qarar çıqardı ki, Kosovodaki serb ordularnıñ areketleri 1998-99 seneleri alban halqına qarşı genotsid olaraq kösterildi”, 2001 senesi haber ete edi BBC. Bunınen beraber mahkeme qabul etti ki, Kosovoda bulunğan serb orduları terror, öldürmeler, yaqılmalar ve eali ile sert yanaşmalarda qabaatlılar. Amma bu areketler, mahkemeniñ fikirine köre, genotsid añlamına kelişmeyler ve arbiy cinayetler, insaniyetlike qarşı cinayet kibi kösterileler.
Milliy mensüpligine köre Qırımda olğan diskriminatsiyanıñ hususiyetlerine baqmadan, qırımtatarlar, bir sıra siyasiy gruppalardan ğayrı, genotsid aqqında ilândan pek uzaqlar. “Kosovonıñ printsipial farqlılığı şunda ki, alban ealisi genotsid aqqında ilân ete edi, ve birlikte yaşamaqnıñ imkânı endi yoq edi”, — “Kommersant-Ukraina” dergisinde qayd etti Mustafa Cemilev. – “Böyle aq (bağımsızlıqnı talap etmek – N.C.) tamır halqta (qırımtatar halqta – N.C.) bar, amma tamır halq bu sualni qoymay”.
Beşinciden, qırımtatarlar halqnıñ belgilenüvi neticesinde Qırımnıñ Ukrainadan ayırıluvı aqqında sualni qoymaylar. Qurultay ve Meclisniñ resmy vesiqalarında, çoqusı siyasetçiler ve faal insanlarnıñ çıqışlarında bağımsız Ukraina devletiniñ terkibinde qırımtatar halqına milliy muhtariyet aqqı berilmesi aqqında aytıla. Öyle olıp çıqa ki, qırımtatarlarnıñ milliy aqlar tiklenilmesi içün küreşlerinde Kosovo ve başqa regionlardaki vaziyetke ait olğan esas halqara-uquqiy konflikt yoq, — sıñırlar bozulmaması printsipi ve milletniñ öz-özüni belgilemek aqqı arasındaki konflikt.
Stsenariy aksine
Kosovo stsenariyi daa çoq Qırımda rus separatizmniñ, yani Qırımnıñ Ukrainadan ayırılmasına, inkişafına kelişe. Bu yerde em etnik çoqlulıq, ve bu topraqqa “tarihiy aqlar”, ve “ana” devletniñ yardımı, endi tek 1998-99 seneleri Kosovoda serb ordularnıñ areketleri kibi arbiy areketlerge Kiyevni provokatsiya etmege qaldı. Bu aqqında defalarca KİV’da aytılğan edi. 90-cı senelerniñ başında ıntıluv endi olğan edi, o vaqıt Qırımnıñ öz prezidenti saylanılğan edi. Amma akimiyet başına Yanukoviç kelgeninen böyle variantnıñ inkişafı imkânsızdır. Ukraina, Qırımnı coysa bile, başqa usulnen, ya da onınen beraber Rusiyeniñ aqrabalıq quçağında coyulır.
RİA Slavânşınaslıq institutınıñ Zemaneviy balkan krizisniñ ögenilmesi boyunca merkeziniñ yolbaşçısı, tarih ilimleri doktorı Yelena Guskova özüniñ “Kosovo krizisniñ dinamikası ve Rusiye siyaseti” maqalesinde 1974 senesi Yugoslaviyada AQŞ’nıñ olacaq elçisi Lourens İglbergerniñ körüşüvlerden birinde aytqan sözlerni aña: “O (Lourens İglberger – N.C.), yugoslavlar er vaqıt küçlerini antikommunistik emigratsiyasınen küreşmek içün sarf etkenlerini, “Yugoslaviyağa mezarlıqnı Priştinada qazğanlarını” körmegenlerini ayta. Ve soñra añlqttı: “Baqıñız, siz devlet olaraq Priştinada ve umumen Kosovoda ne yapasıñız. Siz olarğa (Kosovo albanlarğa) Yugoslaviyadaki eñ büyük universitetlerinden birini açtıñız, İlimler Akademiyasını berdiñiz, ve bu insitttlarda siyasetşınaslarnı, sotsiologlarnı, felsefecilerni, azırlaysıñız, bunınen de özünizge kelecekte itiraz bildirecekler ordusını yaratsıñız, olar ciddiy bir şey yapmağa istemecekler, yapamacaqlar, yarın soqaqlarğa çıqıp, öz devletini, öz cumhuriyetni talap etecekler!”. Aqiqaten, akimiyetniñ bütün qurumları – militsiya, mahkemeler, mektep ve universitet tasili sisteması, İlimler Akademiyası, yazıcılar teşkilâtı – öz ğayelerni eali arasında propaganda etmek içün alban milletçileri tarafından sıñırsız qullanıla ediler”. “Alban”nı “rus”qa deñiştirip baqıñız.