Qırımtatar halqınıñ Qurultayı qararına köre keçirilmesi közde tututlğan Qırımtatar halqınıñ öz Vatanında aq-uquqlarınıñ tiklenüvi, Ukrainada inkşafınıñ kefaleti ve havfsızlığınıñ teminlevi sualleri boyunca halqara forum 1996 senesi Jeneva konferentsiyasınıñ nizamnamesine esaslana.
Jeneva konferentsiyası büyük sayıda qaçaqlar ve migrantlarnıñ köçmesin doğurğan Sovet Birliginiñ bozuluvınen bağlıdır. Dünya tarihında böyle kibi adiseler Ekinci cian cenki vaqtında olğan edi, amma bu esnas 1990-cı senelerniñ başında büyük siyasiy añlaşmamazlıqlar, iqtisadiy inqiraz ve milletlerara davalar ile keçip, dünyadaki tınçlıqqa havflıq ketire bile edi.
Halqara cemaatçılıq, ealiniñ global köçüviniñ havflığını añlap, bu esnasqa yardım etecek bir programmanı işletip çıqardı. Bu pek müim meseleniñ çezilüvinde koordinatsiya rolü Birleşken Milletler Teşkilâtında (BMT) edi.
Qayd etmek kerek ki, bu köçüv aqımınıñ bir qısmı Sovet Birliginiñ sürgün etilgen halqları edi, olar kommunistik rejiminden zarar körip, sovet imperatorlığınıñ bozuluvından soñ öz tarihiy vatanlarına qayta başladılar. Olarnıñ arasında 1944 senesi mayıs ayı sürgünliginden soñra Qırımğa qayta yatqan qırımtatar halqı da bar edi. Bugün 20 yıl keçken soñ, halqnıñ çoqusı qırımğa qayttı, ve 2001 senesi soñki bütünukraina taririne köre, Qırımda 260 biñ qırımtatar yaşamaqta. Amma Qırım sıñırlarından tış sabıq sovet ülkelerinde bugün Vatanına qaytmağa istegen qırımtatarlar yaşamağa devam eteler, şimdi olar qaytıp olamaylar, olarğa bağlı olmağan sebeplerden.
Bu esnasnıñ başında öyle bir mesele tura edi – Sovet Birliginiñ sürgün etilgen halqlarını qaçaqlar ve migrantlarnıñ qaysı kategoriyasına kirsetmek. Amma muzakereler neticesinde öyle qarar çıqarıldı ki, qırımtatar halqınıñ Qırımğa avdeti ve yerleşüvi esnasınıñ sistemli ögrenilmesi monitoringniñ koordinatsiyasını OBSY, BMT BKQİ ve MHT yapacaqlar, olarnıñ mandatlarınıñ selâhiyetlerine bu meselenen bağlı bir sıra sualler kire edi.
Sovet Birliginiñ sürgün etilgen halqlarınen bağlı meseleleriniñ muzakere etilmesine bağışlanğan ayrı konferentsiyanı keçirmege kerek oldı. Bu vazifeni çezmek maqsadı ile 1993 senesinden 1995 senesine qadar BMT Baş Assambleyası 48, 49, 50-ci sessiyalarında üç rezolütsiyanı (№№48/113, 49/173, 50/151) qabul etti. Qaçaqlar ve migrantlar boyunca ayrı konferentsiya keçirilmesiniñ zarurlığı aqqında sual 1994 senesi 5-13 sentâbr künleri Kairde olıp keçken Eali ve inkişaf boyunca halqara konferentsiyada da muzakere etilgen edi. 1996 senesi Jeneva konferentsiyasına azırlıq vaqtında bu muzakere öz musbet rolüni oynadı.
Bu konferetsiyanıñ teşkil etlmesi ketişatında Esas vesiqanıñ 21-ci maddesiniñ qabul olunması Sovet Birliginiñ sürgün etilgen halqlar içün pek müim oldı: “Evelde sürgün etilgen halqlardan olğan şahıslar göñülli avdetke aqları bar, şu cümlede tranzit yolunıñ teminlenüvi ve olğan mal-mülküniñ keçirme aqqı, öz tarihiy vatanlarında integratsiyada yardımğa aqları da bar”.
Sovet Birliginiñ sürgün etilgen halqlar içün Konferentsiyanıñ bu maddesi halqara cemaatçılıqnıñ olarnıñ taqdirine öz munasebetlerini resmiy olaraq kösterdi. Aytmaq kerek ki, bugün Jeneva konfrentsiyasınıñ iş vesiqaları – Sovet Birliginiñ sürgün etilgen halqlarnıñ meselelerini tanığan ve bu meseler çezilüvinde halqara cemaatçılığınıñ işitragini belgilegen yekâne vesiqadır.
Soñra bu Konferentsiyanıñ printsiplerine köre, sürgün etilgen qırımtatar halqnıñ mesleleri çezilüvinen bağlı suallerni daa da tafsilâtlıca ögrenmek maqsadınen bir sıra tedqiqatlar ve ilmiy ameliy konferentsiyalar keçirildi.
Böyle etip, Özbekistanda 1997 senesi 20 avgust – 31 oktâbr künleri “Ekspert” İçtimaiy ve marketing tedqiqatlar merkezi (Taşkent, Özbekistan) tarafından “Özbekistan qırımtatarlarnıñ strukturası ve köçüv niyetleri” adlı tedqiqat keçirildi. O, Migratsiya boyunca halqara teşkilâtı ile kontraktqa köre keçirildi (Doktor Frank Latszko, Budapeşt, Macaristan). Bu tedqiqatnıñ neticelerine köre, ilân etildi ki, Özbekistanda 100 000 ziyade qırımtatar yaşamaqta, şimdi cumhuriyette yaşağan 73% qırımtatar kelecekte vatanına qaytmaq niyetinde.
1997 senesi 14-15 mart künleri Kiyevde “Migratsiya meseleleri ve sürgün etilgenlerniñ Ukrainağa avdetleri” halqara simpozium keçirildi, onıñ teşkilâtçıları – Migratsiya boyunca halqara teşkilâtnen birlikte “Arekette Qanun” Azatlıq Evi programması, İnsan aqlarınıñ qorçalavı boyunca Ukraina-Amerika Bürosı, Sotsiologiya institutı ve Ukraina Yuqarı Şurasınıñ İnsan aqları boyunca komissiyası.
1996 senesinden 2001 senesine qadar, halqara cemaatçılıqnıñ ğayretleri yardımınen sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ Ukraina vatandaşlığı aluvı meselesi çezildi. Bu esnasnıñ koordinatorları – BMT Baş komissarnıñ qaçaqlar işleri boyunca İdare (BMT BKQİ), Migratsiya boyunca halqara teşkilât (MHT) ve OBSY. Qırımtatar halqına onıñ avdeti, yerleşmesi, tiklenüvi ve medeniyeti ve tasili inkişafında halqara cemaatçılığı tarafından defalarca yardım kelgen edi.
2007 senesi halqara cemaatçılığı Ukrainağa daa da büyük yardım berecek edi – aprel ayında Strasburgda (Frenkistan) PASE Migratsiya, qaçaqlar ve demografiya boyunca komitetiniñ oturışında qırımtatar halqı aq-uquqlarınıñ tiklenüvi suali baqılğan edi. Neticede Avropa Şurası Parlament Assambleyasınıñ teklifleri işletildiler — "REPATRIATION AND INTEGRATION OF THE TATARS OF CRIMEA Recommendation 1455 (2000)”.
Avropa Şurasınıñ bu tekliflerinde bir cedvel berile ve qırımtatar halqınıñ inkişafınen bağlı çoqusı sualler boyunca maliye yardım da bermege azırlığını bildire. Ayrıca qayd etildi ki, farqlı investitsiyalar ve halqara yardım programmalrnı celp etmek kerek, Avropa Şurasınıñ azaları olğan ülkeleriniñ de yardımı közde tutula, bularnıñ episi Qırımnıñ iqtisadiy inkişafına yardım etip, yarımada ealisiniñ yaşayışına musbet tesir eter.
Ukrainanıñ sürgün etilgen qırımtatar halqınıñ meseleleri çezilüvine yardım almaqtan vazgeçkeninıñ sebebinde toqtalmasaq bile, qayd etmege mümkün ki, bağımsızlıqnıñ 20 yılı içinde milliy meselemiz çezilmegen qala. Bu vaqıt içinde Ukrainada qırımtatar halqınıñ siyasiy, iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy aq-uquqlarınıñ tiklenüvine yonelgen iç bir qanun qabul olunmadı. Qırımtatar halqınıñ öz vatanına avdet esnası bitirilmedi, biñlernen qırımtatar alâ daa sürgünlik yerlerinde qala.
Bugün ayta bilemiz ki, ukrain siyaseçiligi, fikir ve baqışlarına baqmadan, Qırımda qırımtatar halqı aqlarınıñ tiklenüvine qarşı iç bir areket yapmadı. Bugün bu vaziyetni halqara cemaatçılıq, Avropa halqara demokratik institutları ve teşkilâtları da añlamağa başladı.
Amma bunınen beraber şunı da qayd etmek kerek ki, Ukraina sürgün etilgen qırımtatar halqı meselelerinen bağlı suallerniñ çezilüvinde özü qaldı. Sürgün etilgen şahıslar, milly azlıqlar ve halqlarnıñ aq-uquqları tiklenüinen bağlı sualler boyunca belli añlaşma Ukrainanıñ teşebbüsi ile işletilip, SNG ülkeleri tarafından 1992 senesi oktâbrde Bişkekte imzlanıp, öyle de öürge keçirilmedi. SNG ülkeleri sürgün etilgenlerniñ meselelerinden çetleştiler, tek Özbekistan qırımtatarlarnıñ 1996-2001 seneleri ukrain vatandaşlığı alınması sualleriniñ çezilüvinde iştirak etti.
Bu vaziyette qırımtatarlarnıñ avdeti ve yerleşüvi meselelerinde yardım etmek ricası ile Ukrainanıñ Türkiyege muracaat etkeni müim bir vaqiadır. Böyle pozitsiya köstere ki, Ukraina qırımtatarlarnıñ meseleri çezilüvinde halqara cemaatçılığınıñ yardımını qabul etmege azır.
Soñki 20 yıl devamında körgenimiz kibi Ukraina Bişkek añlaşması esasında SNG ülkelerinen beraber, amma halqara cemaatçılığınıñ sistemli iştiragi olmadan, sürgün etilgenlerniñ meselelerini çezip olamay. Neticede bugün qırımtatar halqı diskriminatsion vaziyette bulunıp, Qırımnıñ tamır halqı olaraq tolusınen inkişaf etmey, em assimilâtsiya ve etnos olaarq yoq olmaq havflığındadır.
Qırımtatar haqlınıñ milly meselesi boyunca halqara forumnıñ keçirilüvi sebeplerinden biri 2010 senesi aprelde Ukraina ve Rusiye arasnda tizilgen Harkov añlaşmasından soñ şimdiki regional geosiyasiy deñişmeler oldı. Neticede Ukrainanıñ Avropağa integratsiya esnası deñiştirilip asıl da toqtatıla bile. Belli olğanı kibi, qırımtatar halqınıñ avdeti ve Qırımda inkişafı meselelerinen bağlı çoqusı suallerniñ çezilüvine halqara ve Avropa teşkilâtlarnıñ iştiragi ile irişilgen edi. Onıñ içün Ukrainanıñ avrointegratisya esnası qırımtatarlar içün meseleleri çeziüvinde pek müim bir şarttır.
Onıñ içün qırımtatar halqı halqara teşkilâtlarnıñ müim rolüne büyük qıymetini bilip, Bütünqırım matem mitinginiñ rezolütsiyasında Qırımtatar halqınıñ Qurultayına Qırımtatar halqınıñ öz Vatanında aq-uquqlarınıñ tiklenüvi, Ukrainada inkşafınıñ kefaleti ve havfsızlığınıñ teminlevi sualleri boyunca halqara forum keçirmek ricası ile muracaat etti.
Forumnıñ keçirilüvi demokratik ve bağımsız Ukrainanıñ pekinmesine, onıñ territorial bütünligine de yardım etecek; Ukrainada ise qırımtatar haqlınıñ aq-uquqları tiklenmek ve insan aqları aqqında halqara aktlarda pekitilgeni kibi ömürge keçirilmek kerekler.
İhtar:
1. V çağıruv Qırımtatar halqı Qurultayınıñ üçünci sessiyasınıñ “Qırımtatar halqınıñ öz Vatanında aq-uquqlarınıñ tiklenüvi, Ukrainada inkşafınıñ kefaleti ve havfsızlığınıñ teminlevi sualleri boyunca halqara forum aqqında” qararı 2010 senesi 29 avgust.
2. BMT Baş Assambleyasınıñ 48/113 20 dekabr 1993 senesi Rezolütsiyası, “Qaçaqlar, repatriantlar, köçken şahıslar ve migrantlarnıñ meseleleriniñ baqılması içün Birleşken Milletler Teşkilâtı konferentsiyasınıñ çağırılması”, Qırq sekizinci sessiya.
3. BMT Baş Assambleyasınıñ 49/173 23 dekabr 1994 senesi Rezolütsiyası, “Qaçaqlar, repatriantlar, köçken şahıslar ve migrantlarnıñ meseleleriniñ baqılması”, Qırq doquzıncı sessiya.
4. BMT Baş Assambleyasınıñ 50/151 21 dekabr 1995 senesi Rezolütsiyası, “Qaçaqlar, repatriantlar, köçken şahıslar ve migrantlarnıñ meseleleriniñ baqılması”, Ellinci sessiya.