Sayğılı devletler ve halqara teşkilâtlar vekilleri!
Hanım ve efendiler!
Qırımtatar halqı cinaiy sürgünlik, genodtsid ve yarım asır devamında Vatanlarından uzaq olğan soñ, öz vatanları, Qırımğa qaytmağ başladılar. Qayta yatqan qırımtatarlarnıñ aq-uquqları tiklenüvi meselesindeki vaziyeti aqqında haber bermek içün, sizni bu körüşüvge davet ettimiz. Davetimizge seslenip, bu körüşüvge kelgeniñiz içün, teşekkür bildiremiz.
Sovet rejimi ile öz milliy ve grajdan aqları, öz Vatanına qaytmaq aqqı içün küreş yılları qırımtatarlar yardım içün defalarca halqara cemaatçılığına muracaat etken ediler. Ğarp demokratiya tarafından Sovet Birliginde öz grajdan aqları içün küreşken insanlarğa, şu cümlede qırımtatarlarğa maneviy yardım, Sovet Birliginde yayınları olğan radiostantsiyaları, uquqqoruyıcılarğa qarşı sovet akimiyetiniñ repressiyalarına qarşı demokratik ülkelerniñ siyasiy ve cemaat erbaplarınıñ narazlıq aktsiyaları, repressiya qurbanları imayesine bu ülkelerde teşkil olunğan komitetler aq-uquqsız halqlarda adaletlik tiklenüvine ümüt doğura ediler. Bugün biz kene de demokratik ve ülkeler ve halqara teşkilâtlarnıñ yardımına muhtacmız.
Totalitar rejimi yıqılğanından ve sovet imperatorlığı territoriyasında bağımsız ülkeler peyda olğanından endi 20 yıl keçti. Bu bağımsız ülkelerden bazıları demokratiya ve iqtisadiy inkişaf yolundan tez kettiler, digerleri – öyle tez degil, bazılarında ise, yazıq ki, sovet rejiminden az farqlanğan rejimler pekindi.
Ukraina, tabiiy ki, üçüncilerge ait degil. Aksi alda, ögüñizde turıp, qırımtatar halqınıñ meseleleri aqqında tarif etip olamaz edim. Amma bizim ülkemizde de tamırları sovet devrinden kelgen çqzilmegen meseleler bar. Bu meselelerniñ körmemezlikke alınuvı tek Ukrainanıñ demokratik inkişafına mania qura degil de, cemiyette grajdan tınçlıq ve añlaşuvına telüke doğura. Böyle meselelerden biri, fikrimizge köre, Qırımnıñ tamır halqı – qırımtatarlarnıñ qanuniy aq-uquqları tüklenüvi problemidir.
SSCB dağılğan soñ, daa çoq Ukrainanıñ teşebbüsi ile SNG azaları olğan ülkeleri tarafından 1992 senesi oktâbr 9 künü “Sürgün etilgen şahıslar, milliy azlıqlar ve halqlarnıñ aq-uquqları tiklenüvinen bağlı sualler boyunca añlaşma” (Bişkek añlaşması). Amma bu añlaşma bazı ülkeler tarafından amelge iç keçirilmedi, Ukraina ise, bazı nizamnameleri ülkeniñ qanunlarına ve 1996 senesi iyün 28 künü qabul olunğan Ukraina Anayasasınıñ talaplarına uymağanı içün, oña qısmen riayet etti, amma belli ki, imzalanğan añlaşma ülkeniñ iç qanunlarına uyğun kelmese, birinciden, halqara añlaşmalar köz ögüne alınmalı.
Ukraina bağımsızlığınıñ birinci künlerinden qırımtatar halqınıñ aq-uquqları tüklenüvi aqqında qanunnıñ qabul etilmesini talap etemiz. Aynı vaqıtta sovet devrinde sürgün etilgen başqa milletlerniñ aq-uquqlarını tiklendirmege talap etemiz. Yazıq ki, ğayretlerimiz boşuna sarf etile. Ondan da ğayrı, 2004 senesi iyün ayında zornen qabul olunğan Ukrainanıñ “Milliy mensüpligine köre sürgün etilgen şahıslarnıñ aq-uquqları tiklenüvi aqqında qanun” Prezident tarafından lâğu etilip, amelge keçirilmedi. Rusiye Federatsiyasında “Repressiya etilgen halqlarnıñ reabilitatsiyası aqqında qanun” 1991 senesi 26 aprelde qabul etildi.
Pradoksal bir vaziyet peyda ola. Bir taraftan, Ukraina sabır sovet ülkelerden sürgün etilgenlerniñ vatanına qaytmaq aqlarını tanığan ve yerleşüvlerinde bellli bir yardım köstergen yekâne ülkedir, başqa taraftan ise – qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını tiklenüvine hızmet etecek qanunlarnı qabul etmey. Demek, Ukraina devleti sürgün etilgenlerge körgen zararlarınıñ qarşılığını qaytarmaycaq. Amma repatriantlarnıñ içtimaiy meselelernier yıl büdjet assignovatsiyalar vastası ile çezmege borcludır. Amma ayırılğan bir zerre qadar paralar meselelerniñ tek küçük bir qısmını çeze bileler. Meselâ, bu sene Ukraina Devlet büdjetinden 23 mln grn ayırılması közde tutula, yani 3 mln yaqın dollar. Bu para bir mektep qurulmasına bile yetmez. Em de biz endi yılnıñ soñuna yetip kelemiz, amma bu 23 mln grivnadan daa bir şey alınmadı. Ukraina büdjeti leyhasında kelecek senege episi sürgün etilgenlerniñ bütün meselelerine tek 25 mln grn ayırılması közde tutula. Qırımtatarlarnıñ toplu yaşağan qasabalarında suv ağımı, yollar, mektepler, tıbbiyat müessiseler yoq. Bu para nege yetecek?
Bu seneniñ başında prezidentniñ emri ile repatriantlarnıñ meselelerinen oğraşqan Milletler ve migratsiyalar işleri boyunca devlet komiteti de qapatıldı. Böyleliknen, repatriantlarnıñ avdeti ve yerleşüvi esnasında devletniñ iştiragi 2011 senesinden yoq derecededir.
Qırımtatarlarnıñ topraq aqları da yerien ketirilmey. Adalesizlik daa topraq islâhatınıñ başında yapıldı, soñra Ukraina Topraq kodeksi qabul etilgende de pekitildi. Onıñ 25-ci maddesine köre, devlet ve kommunal, köy hocalığı müessiseleri topraqlarınıñ bedava privatizatsiyasında bu müessiselerniñ işçileri ya da olarnıñ sayısından nefaqacılar iştirak eteler. Yani repatriantlarnıñ esas sayısı topraqsız qala. Repatriantlar ev qurucılığı içün topraq alınmasında da büyük ağırlıqlarğa rastkeleler. Qırımtatarlar avdetiniñ birinci yılları akimiyet, qırımtatarlarğa topraq berilmesini red etip, boş topraqlarnı başqa milletler vekillerine bermege başlay. Tek 1990-91 seneleri 150 biñ topraq uçastkası berildi. Böyle areketlerniñ maqsadı – qırımtatarlarğa boş topraq qalmağanını köstermek ve repatriatsiya esnasını toqtatmaq. Böyle şaraitlerde qırımtatarlar bş topraqlarnı öz istekleri ile almağa mecbur qalalar, bu ise, öz nevbetinde, çoqtan-çoq qarşılıqlar doğurdı, milletlerara kerginligi arttı. Topraq davaları bugün de devam eteler.
Şimdiki vaqıtta öz vatanında, Qıırmda, 280 biñge qırımtatar yaşamaqta, muhtariyet ealisiniñ 13% teşkil ete. Farqlı malümatlarğa köre, Qırım sıñırlarından tış 120-150 biñge yaqın qırımtatar yaşamağa devam ete. Olar öz küçünen Vatanlarına qaytıp olamaylar, birinciden, SNG ülkeleri Bişkek añlaşmasına riayet etmegenleri içün, oña köre ülkeler olarnıñ qaytuvlarına qol tutmaq kerekler.
Kene de paradoks. Bir taraftan, devlet, cemiyet ülkede menfiy demografik balnsınen raatsızlanıp, farqlı mehanizmler ile, şu cümlede para usulı, doğuv seviyesini kötermege tırışalar, başqa taraftan – qırımtatarlarnıñ repatriatsiyası içün kerekli şaraitler yaratılmay, qaytuvlarına manialar qurula. Ondan da ğayrı, bazı vaqıt yüksek vazifeli memurlar ve siyasetçiler qırımtatarlarnıñ qaytuv esnasını toqtatmaq kerekligi aqqında ilânlarnı seslendireler. Bazıları daa da ileri keteler, sovet rejimi tarafından qırımtatarlarğa qarşı yapılğan cinayetni aqlaylar.
Ve bunınen beraber, Ukrainanıñ bağımsızlıq yılları devamında qırımtatarlar ve olarnıñ temsilcilik qurumları yarımadanı siyasiy separatizmge oğratmağa bermegen Qırımda birdemlik devlet taraflama küç olaraq tanılalar.
Onıñ içün çoqusı qırımtatarlarda devlet olarnı ekinci derece insanlar olaraq köre degen fikirler peyda ola.
Qırımtatarlar işke kirgende, hususan, idare devlet qurumlarına, diskriminatsiya ile qarşılaşalar.
Ukrainada mevcut olğan saylav sisteması, bir sıra Avropa ülkelerden farqlanıp, devlet qurumlarında milliy gruppalar temsilciliginiñ kefaletini bermeyler. Saylavlarnıñ proportsiyalı sistemasında qırımtatarlar mıtlaq bir de bir umumukraina siyasiy partiyasına kirmek kerekler, çünki az sayılı olğanları içün, saylavlarda mustaqil iştirak ete bilecek partiya teşkil etip olamaylar. Teşkil etken olsa ediler bile, 3 fayızlı maniadan keçip olamaz ediler, episi qırımtatarlar oña rey bergen olsa ediler bile. Saylavlarnıñ majoritar sisemasında vaziyet daa beter, çünki qırımtatarlar Qırımda dağılıp yaşaylar ve Ukraina, atta Qırım Yuqarı Şurasına saylanmaq imkânını bergen sayıda qırımtatarlar iç bir okrugda yaşamaylar. Neticede, qarışıq saylav sistemasında qırımtatarlar muhtariyetniñ tek 1001 deputattan ibaret olğan Yuqarı Şurasına tahminen tek 4-5 deputatnı saylay bileler. Hususan, soñki saylavlarda öyle de oldı. Majoritar sisteması şaraitlerinde ise bir deputatnı bile saylap olamaylar, 1998 senesi olğanı kibi.
Muhtariyet akimiyeti icra qurumlarında da qırımtatarlarnıñ sayısı az. Yarımada ealisi sayısınıñ 13 fayızını teşkil etkende, icra qurumlarında qırımtatarlar tek 4-5 fayızını teşkil eteler, UHH, gümrük, mahkeme sisteması kibi qurumlarında olar asıl da yoqlar. Bu disbalansnı yoq etmek içün, iç bir areketler yapılmay. Akisine, soñki eki yıl içinde qırımtatarlarnıñ temsilciligi daa da eksildi. İdare saasında çalışqan çoqusı qırımtatarlar vazifelerinden boşatıldılar, olarnıñ yerlerine Qırım sıñırlarından tış insanlar davet etildiler. Özüñiz de añlağandırsıñız, Ukrainanıñ qaysı vilâyetinden.
Öyle diskriminatsiyanıñ sebebi tek saylav sistemasınıñ aqsanlıqlarında degil, yarımadada yüksek seviyede şovinizm ve ksenofobiya yayğın.
Yani körüne ki, çoqusı memurlarnıñ qırımtatarlarğa qarşı sovet devrinden qalğan stereotipleri bar.
Eñ çoq qırımtatarlarnı sovet rejimi bozğan milliy özgünlik saqlanılması, medeniy asabalıqnıñ inkişafı meselesi raatsızlay. Öz vatanına qaytaraq, biz, qırımtatarlar er şeyni yañıdan tiklemek mecburmız. Yarım asır devamında qırımtatarlar sürgünlik yerlerinde balalarına ana tilini ögretmek imkânından marum qalğan ediler.
Ukraina bağımsızlığınıñ 20 yıl içinde qırımtatarlar yerli akimiyetniñ qarşılığına baqmadan, tek 15 mektep aça bildiler, olarnıñ talebeleri ana tili bilgisini ala bileler. Amma bu mekteplerde mektep çağında olğan qırımtatar balalarnıñ tek 10 fayızı oqup ola. Qalğanları ise rus tilinde tasil bergen mekteplerde oqumağa mecburlar. Bu balalarnıñ ana-babaları ana tilini ögrenmegenlerini köz ögüne alsaq, demek, balalar evde de ana tilini ögrenip olamaylar. Neticede bütün nesil milliy özgünlikniñ esas hususiyeti olğan ana tilini coya.
Mektepler ve medeniy müessiseler quruculuğında halqara teşkilâtlar ve ayrı ülkeler temsilcilikleriniñ yardımına işanmağa tırışamız, amma bizge añlaşılmağan sebepler ile Ukrainanıñ profil nazirlikleri ve idareleri böyle yardım aluvğa farqlı bürokratik manialar quralar. Öyle teesürat peyda ola ki, qırımtatar halqınıñ assimilâtsiyasına yol alındı, böyle areket ise halqara uquqçılıq tarafından cinayet olaraq sayıla.
Ukrainanıñ yuqarı akimiyet qurumlarınen daimiy dialog qurulması içün imkânlarnıñ olmaması da bizni pek raatsızlay. 1999 senesi Ukraina Prezidenti Prezident yanında konsultatsion qurumı olaraq Qırımtatar halqınıñ vekiller keñeşiniñ teşkil etilmesi aqqında Emirni qabul etti. Bu, özcesine devlet tarafından qırımtatarlarnıñ temsil qurumlarınıñ tanılması edi, çünki teşkil etlgen Keñeş qırımtatarlarnıñ saylağan Meclis azalarından ibaret olmalı edi. Böyle etip qırımtatarlar vekillerinen Prezidentniñ daima körüşmek, birlikte meselelerni muzakere etmek ve olarnıñ çezilüvi içün farqlı idarelerge emir bermek imkânı peyda ola edi. 2010 senesi Prezident saylavlarından soñ bu meselede de vaziyet deñişti. Vekiller keñeşi prezident emri ile ğayrıdan şekillendi ve oña “halq vekilleri” olaraq iç kimse tarafından saylanılmağan insanlar kirdi. Bu “yañartılğan” Keñeşte azlıqta olğan Meclis azaları, ebet te, onıñ terkibinde olmaqtan vazgeçtiler. Böyleliknen, halq vekilleri ve ülkeniñ yuqarı akimiyet qurumları arasında dialog mehanizmi üzüldi.
Aynı vaqıtta qırımtatarlar arasında birlikniñ bozulmasına yonelgen farqlı tedbirler keçirile, Mecliske qarşı çıqqanlarqa qol tutula.
Keçken seneniñ dekabr ayında suniy qurulğan Qırım müsülmanları diniy idaresine tabi olmağan bir qaç din cemiyetleri esasında diger diniy idaresi quruldı.
Qırımtatar halqı Qurultayınıñ soñki sessiyasında öyle qararğa keldi ki, bu meselelerni çezilüvinde Ukrainağa halqara yardım bermek maqsadı ile Qırım ve onıñ tamır halqınıñ meseleleri boyunca halqara forum keçirmek kerek. Bu qararnı çıqarğan soñ, Meclis delegatsiyası çoqusı siyasiy ve devlet erbaplarınen Kanada, AQŞ ve Avropa ülkelerinde, bir qaç halqara teşkilâtlarnıñ yolbaşçılarınen körüşken edi. Memnüniyet ile qayd etmek ister edim ki, halqara forum keçirilüvi boyunca teşebbüsimiz bütün bu körüşüvlerde añlama ve qol tutmaq istegi ile qabul etildi. Amma bu teşebbümizge Ukraina yolbaşçılığınıñ cevabını daa almadıq, bu forumda onıñ iştiragi pek kerekli ve müim olur edi.
Ümüt etemiz ki, ülkemizde faaliyet körgen diplomatlar ve halqara teşkilâtlarnıñ temsilcileri bu forum keçirilüvinde bizge yardım eterler.
Diqqatıñız içün sağ oluñız.