Язда тюн кийген Ахмет ахай
Къарасувбазар тарафында яшагъан шакъаджынынъ бириси Буюк Озенбаш коюнде яшагъан Ахмет ахайны сезнен «мат» этеджек олып, эвининъ къапусыны къакъа. Къонакъбай меселени кунь эвельден бильгени ичюн озюни сыкъмай: устюне чонтукъ тонуны, башына къумрал къалпагъыны, аягъына да сахтиян сыджма кийип, мусафирнинъ къаршысына чыкъа:
— Вай, ваай, Ахмет ахам. Язнынъ чиллесинде бойле кийинмек болурмы? – деп тааджиплене.
— Сеннен оладжакъ лафларымызнынъ хуйругъы созула-созула хыш мевсими етип кельсе, сувухтан ушюмейим деп, харшынъакийинип чыхтым, — джевап бере Ахмет ахай.
Къол сааты
Къарасувлы ичинде шимди мен сени тюпсиз къуюгъа уйтейим чыкъып оламазсынъ деп, чынълай:
— Билесинъми не Ахмет ахам, тюневин мен Кефе базарындан бир акъреп (компас) алдым, балабанлыгъы тамам Тольятти заводында чыкъкъан «Жигули» машынасынынъ копшеклеридай, корьсен шашарсынъ, асабам!
Ахмет акъай озюни сыкъмай шу дакъкъасы джевабыны бере:
— Сен бир савап иш япмая азырсынъмы?
— Эбет, эбет азырым. – къопая мусафир.
— Айса, сен шу Кефе чаршысындан манъа да дерт дане акъреп сатын алчы?
— Я о къадар акърепни къатеджексинъ, Ахмет ахам?
— Мен де Багъчасарай базарындан бир косьтюм алдым, дерт садефи (дегме) екъ экен, иште сенинъ акъреплеринъни онъа тюйреджем, — дей Ахмет акъай.
Бойле джевапны беклемеген къарасувбазарлы «ой, анасыны» аман да «мат» олдым деп, кельген шеэрине къайта.
Бу лятифелерни 1925 сенеси Буюк Мускомия коюнде догъгъан шимди исе Хан Эли (Алма бою) коюнде яшагъан Сейдалиев Юнус агъадан язып алдым.
Атлас ергъан
Къырым ханы Менъли Герай везирине намлы шакъаджыларны Хансарайнынъ раатлыкъ одасына топламасыны авале эте. Везир ханнынъ эмирини беджере: чель тарафтан, ялы боюндан айтувлы шакъаджыларны ханнынъ узерине давет эте ве:
— Сиз улу хан азретлерининъ гонълюни азрет хошнут этмеге кельдинъиз, къана, лафны Къарасувбазардан кельген мусафир башласын», — дей везир.
Шакъаджы ялыбойлугъа бакъып:
— Достум, сагъа бир атлас джоргъан багъышлайджакъ болам, онынъ бир уджу ханымызнынъ азбарында, экинджи уджу исе Ор бете шырылдап акъкъан Чатырлыкъ озеннинъ четинде сырттан эскен джельден джельпирей-джельпирей ойнап джата, — дей. Ялыбойлу чыкъышыны бозмай джевап бере:
— Сагъ ол, кунеш бетли, ай бурунлы, асабам, пек яхшы япкъансынъ, мусафир къабул эткен адамдаки ергъанымнынъ кошечигине атеш тюшип янгъан эди, сен эдие этеджек атлас ергъанны онъа ямав этерим.
Тасмадан копюр (Тасмалы копюр)
Кене чель тарафлы сез башлай:
— Эв оракъ бурунлы, орман къашлы, нал мыйыкълы, арувчан джигит пашасы, сен Сафет акъамны таныйсынмы?
— Екъ, достум, танымайым.
— Вай, акъны, къараны, къонъур, джешильни фаркъына баргъан эки пенеринъе, агълав, сызлав, шыдырды-пытырдыларны сезген эки къувушыкъа джазыкъ, Сафет акъам бутюн джешиль адагъа нам шыкъарды.
— Не япкъан шу макътавлы Сафет агъанъ?
— О, къошуларда нам чыкъаргъан «Азамат» атыны сойып, терисинден тасма тиле де копюр япкъан – устюнден дерт эшекнен бир деве кечирген.
— Сонъ, сонъ?
— Я Мердимшаны да танымайып десе?
— Оны да танымайым. – О не япкъан?
— Бу джанбаз эрип те туджджарлыкънен огърашкъан девесини союп, аягъынынъ терисини сыдырып алгъан да Сиваштан кечеджек копюр яптыргъан, устюнден ат, арабалар, файтонлар кечкен. Ялыбойлу шакъаджы чырайыны бозмай дей:
— Ана шу тасмадан копюр япкъан Сафетинъни, Мердимшанъны аджеле делиханеге ерлештирмели, зерре къадар фересети олгъан адам тасмадан копюр япмаз, асабам.
Бу лятифелерни 1910 сенеси Къызыл-Къоба коюнде догъулгъан ве 1996 сенеси Багъчасарай районынынъ Азак коюнде вефат эткен рахметли Къуртвели бабамдан язып алгъан эдим.
Кийик атув
Къырым ханы Девлет Герай Московны тыр-мыр этип, Хансарайгъа къайткъан сонъ, узурына намлы яланджыларны (шакъаджыларны) чагъыра ве оларгъа мураджаат эте:
— Къана ким яхшы ав япа?
Ялы боюндан кельген яланджы хангъа седжде этерек, тебессюмле:
— Хан азретлери, мен Чатырдагънынъ, пычкъы киби уджлу къаясынынъ устюне котерильген кийикни ашадан турып, аткъан эдим, сагъ аягъындан яраланып, аювгъа бенъзер булутнынъ тепесинден сычрап кене къарагъа тюшти. Айванчыкъны отлап юрьгенде зар-зорнен йыкътырып сойдым.
Кефеден кельген яланджы чырайыны тюрлендирмейип, джевап бере:
— Аман да таптынъ лап айтмагъа, сенинъ унеринъ бир шейге кечмей. Дервиза байрамында мен девебулут топесинден окътай учып шапып кетеджаткъан кийикни козьлерими джумып аткъан эдим. Окъум бойнузынынъ уджундан вызылдап кирди де туягъындан шыкъты.
Къуш тутув
Кене сез ялыбойлугъа бериле. О чырайыны экшите-экшите, агъзындаки бульбулини сайрата:
— Улу хан азретлери дюнъ мен бир къуш туттым, къуйругъынынъ узунлыгъы Къарабий яйласында саллана. Къабыргъасындан, къысмет этсе, Босфоргъа копюр яптыраджакъ олам.
Кефели, озюни сыкъмай:
— Эгер лапынъ догъру болса, джигитим, мен Дервиза байрамынынъ арпесинде мен туткъан къушнынъ баласыны туткъансынъ.
Башы кокте долана
Сез невбети Бакъсандан кельген шакъаджыгъа бериле. О, этрафкъа козь кездире-кездире чынълай:
— Билесизми, хан азретлери, рахметли Зейтулла къартбабамнынъ бою пек узун эди, башы кокте саллана-саллана тура эди.
Озенбашлы Ахмет ахай онъа:
— Онынъ саллангъан башына бир шей тохуна эдими? – деп суаль бере. Бакъсанлы булутны айтадыр даа, деп тюшюне ве: — Эбет, эбет, тийип тура экен! – дей.
— Ана шу тийип тургъан шей, достум, рахметли бабам кийген чонтукъ тоннынъ этеги эди! – дей Ахмет ахай.
Хан бойле джеваптан хошнут олып, Ахмет ахайгъа бир кисе алтын бахшыш эте.
Бу лятифелерни 1929 сенеси февраль 7-де Фрайдорф районында догъулгъан, шимди исе Почтовое (Базарчыкъ) коюнде яшагъан Энвер агъа Ислямовдан язып алдым.
Ялдамагъа севген ай
Бир шакъаджы досту Ахмет ахайнынъ эвине мусафирликке келе. Озенбашлы танышына софра доната. Къаведен сонъ аш-сувнынъ да чаресини тапа, сонъ къонушув башлана. Лафны мусафир башлай:
— Дюнъ, асабам, геджеси пек ярыкъ олды. Бугунь де бойле. Пенджереге бакъ, Ай сенинъ коюнде олгъан юкъары джамининъ минаресине келип къангъан, озенбашлыларгъа вааз окъуй, гъалиба…
— Сонъ, сонъ, даа не коресинъ, достум? – дей Ахмет ахай.
— О даа, мен беллесем, яш. Догъгъанына бугунь он кунь оладжакъ. О, койлюлерге вааз окъугъан сонъ, анавы гольде ювунаджакъ, яхшы бакъ, — чынълады мусафир.
Конакъбай, чырышыны бозмай чюйден силеджек алды да достуна:
— Ма, Сеферша эфенди, шу он куньлю Айны сувдан чыхар, чыхармасанъ бузлар. Мен онъа сыджах хаве азырлайым, сен бар да оны силеджекке сар да кель, хаве ичип хызсын, — дей.
Сархош догъгъан бала
Кене мусафир, енъильгенине разы олмай, сез башлай:
— Олян, Ахмет ахай, бербер Сулейманнынъ къадыны огълан догъгъан. Бебийчик, агълайджакъ ерине, баса-бас земаневий шлягер тюркюлерни йырлап башлагъан. Бунъа не дерсинъ, ахыр заман якъынлаша, гъалиба, достум!
— Э, э шай, Сеферша, догъру айтасынъ. Я меним хомшум къасап Асаннынъ къарысы да огъул догъгъан. Догъгъанынен Аджы Мелек дайысыны котеклеген.
— Акъылым етмей. – дей мусафир. – Насыл ола да яш бебийчик дайысыны котеклесин?
— О, достум, зиль сархош экен. Шу кунюнинъ озюнде бебийчикни айындырув (вытрезвитель) болюгине алып кеткенлер, корьмек истесенъ, рухсетнаме (пропуск) язып берейим. Санъа екъ демезлер, бар да бебийчикнинъ алыны сора! – дей Ахмет ахай.
Бу лятифени 1930 сенеси Керменчик коюнде догъгъан Ребер агъа Аблаевден язып алдым. О ал-азырда Базарчыкъ (Почтовое) коюнде яшай.
Къадыр Вели
