Тамила Абдувелиева
Эки я да экиден зияде адам корюшкенде, оларнынъ ильк сёзлери, эльбет де, селямлашувдан башлана. Инсаннынъ селям берювине бакъып, иште, шу адамгъа къыймет кесиле ве онынъ табиаты, медениетлиги акъкъында чокъ шейлер белли ола. Сыр дегиль ки, хусусан яшларымыз корюшкенде тахминен бойле селямлашалар:
— Селям!
— Селямчик! Не яптынъ?
— Яхшы. Чалышам. Нормально, вообщем.
— Чё-то, чокътан корюнмейсинъ?
— Иш чокъ. Туда-сюда чапкъалайым, иште.
— Айда, давай. Даа корюширмиз. Кель, отурышайыкъ. Встретиться керек…
Эки адам расткелишсе, оларнынъ бириси, яшча олгъан сою, дигерине «Селям алейкум», деп мураджаат этмели. Экинджиси исе «Селям», «селямчик» дегиль де, мытлакъа «Алейкум селям» деп, джевап къайтармалы. Эм де къатиен бойле шекиль олмалы. «Селям алейкум» ибаресине кене де текрар «Селям алейкум» деп джевап къайтармакъ. – буюк янълыштыр. «Селям» – чокъ къадимий сёздир. Мукъаддес китабымыз Къуран-ы Керимде де бу сёзни расткетирип, о: «Сизге тынчлыкъ, аманлыкъ тилейим» деген мана бергенини билемиз. Асылында селямлашув адети эр бир халкъта артыкъ белли бир къаиделерге чевирильди. Амма «селям алейкум»ны ал-азырда, хусусан, къартларымыздан тек селямлашкъанда дегиль де, сагълышкъанларда да эшитмек мумкюн. Базыда «Сизни корьген, бей олсун – корьгенимден де мужде олсун!» – деген сёзлер айтыла. Яни къаршынъызда тургъан адамны расткетиргенинъизден мемнюн олгъаныныъызны ве къуванч дуйгъусыны ис эткенинъизни косьтересинъиз. «Селям алейкум»дан гъайры, даа «мераба» келимеси къулланыла. Къырымтатар олмагъан ве дигер миллетлерге аит инсанлар да, иште, бу сёзлерни къулланалар. Бу да селям бермекнинъ бир шекилидир. Амма сонъки вакъытта бу «мераба» сёзю чокъусы алларда яшлар арасында къулланыла ве «Здравствуй! Приветствую тебя!» манасында ишлетиле.
Мусафирликке кельген инсан да биринджи олып: «Селям алейкум!» деп кире. Эв саиби онъа мытлакъа: «Алейкум селям! Буюрынъыз! Хош сефагъа кельдинъиз! Бугунь къысметим буюк – эвиме мусафир кельди!» – деген сёзлер иле къаршылымакъта. Тамам бойле шекильдеки селямлашув – халкъымызнынъ икметли адетлеринден биридир.
«Селям алейкум» ибареси иле даа бир эфсане багълы. Муджизели улькеде, сачлары ап-акъ олгъан, козьлери буюк икмет иле парылдагъан тылсымджы къарт яшагъан. Куньлерден бир кунь онъа пек киббар, талапкяр ве даима озюни акълы сайгъан бир йигит келе ве селям бермеден, бирден оны меракъландыргъан меселеге кече. Дюньянынъ бутюн зийнетлерининъ, байлыкъларнынъ бир къысымыны сорай ве буюк зенгинликнинъ саиби олмакъ истей. Къарт башыны саллап, онынъ риджасыны ерине кетирмеге сёз бере, амма бу ёлда оны чокъ маниалар ве къыйынлыкълар беклегенини айта. Йигит исе: «Мен ич бир шейден къоркъмайым», дие узун ве телюкели ёлгъа чыкъа. О, кендисини мелеклер къорчалайджакъ, деп беллей. Бельки, ойле де олур эди, амма онынъ этрафындаки мелеклер ве тылсымджы джынлар бири-дигерине: «Бакъ, ишини селям бермезден башлады. Урьметсизлик косьтерди!» – деп, хабер бергенлер. Ве дюньянынъ байлыгъынынъ къапыларыны ачмайып, оны арзусындан узакълаштыралар. «Селям алейкум» сёз ибаресининъ эмиети, эльбет де, къоджамандыр.
СОФРА ИБАРЕЛЕРИ
Биз энди селямлашув шекилини огрендик, энди исе мусафирни эвге давет этип, оны сыйлап, айны заманда гузель ве незакетли сёзлернен гонълюни алмакънынъ шекиллерини теклиф этемиз.
«Хош сефагъа кельдинъиз! Эвимиз айдынланды. Буюрынъыз!», – деп, мусафирни энъ джыйнакълы, махсус мусафирлер ичюн къарарлаштырылгъан одагъа давет этелер. Софрагъа энъ эвеля аньаневий ичимлигиз сайылгъан къокъулы къаве къойып: «Буюрынъыз! Вакъыт шерифинъиз мубарек олсун! — дейлер. «Вакъыт» сёзю ерине «саба», «уйле» я да «акъшам» сёзлерини де къулланмакъ мумкюн. Мусафир ичип битирген сонъ: «Сагъ олунъыз! Алла берекет берсин!», «Софранъызгъа бинъ берекетлер олсун! Я да «Кисенъизге берекет!» ве иляхре деп айта. Эв саиби исе: «Афиетлер олсун» дие бош фильджанны мусафирнинъ огюнден ала. Шуны къайд этмек керек ки, «афиетлер олсун» ибареси тек ичимликлерге аиттир. Инсан ашап да «Сагъ олунъыз» десе, онъа «афиетлер олсун» демек янълыштыр. «Афиет» келимесининъ терджимеси – арапчадан «сагълыкъ, сагъламлыкъ» деп анълатылса да, бизде тарихен ойле олып кельген ки, бу сёз тек къаве я да чайдан сонъ айтылгъан.
Софрагъа емек къоюлгъанда, эв бикеси: «Буюрынъыз! Тузлы-тузсыз деменъиз! Бугуньки берекетимиз огюнъиз!» деп эвинде олгъан энъ леззетли емеклерни мусафир огюне къоя. Бу — эм незакетлик, мусафирченликтен келип чыкъа, эм де мусульман адети боюнджа кечирильген амеллердир. Хатырымызда тутаджакъ даа бир шей бар ки, эвимизге кельген эр бир мусафир Алладандыр ве озь хайырлы къысмети иле келе. Шу себептен оны керекли суретте буюк сайгъы-урьмет иле къаршыламакъ керек. «Мусафири чокъ олгъаннынъ къазаны бош олмаз» дейлер. Емек биткен сонъ, мытлакъа софра дуасы окъулып, бу дакъкъада къулланылгъан махсуллар ичюн Аллагъа тешеккюрлер бильдириле. Бундан сонъра мусафиримиз: «Эвинъизге берекет! Къысметинъиз сув киби акъсын», деп айта. Бунъа къаршылыкъ оларакъ: «Арткъан берекетимизден сизге де тийсин» — деген джевап янъгъырамалы.
Мусафиримиз эвине къайтыр экен, оны озгъаргъанда да: «Огъурлар олсун», «Алла къолай кетирсин», «Ёлунъыз ачыкъ олсун», «Эйиликлерде корюшейик» деген ибарелернинъ я эписини, я да бир экисини къулланмакъ мумкюн. Яни бунынънен бу адамларгъа эйилик-сагълыкъ, ачыкъ ёллар, айдын куньлер тилегенинъизни косьтересинъз.
АШ-ЕМЕК
Биз куньделик турмушта эсасен «аш» сёзюни къулланамыз, догърумы? Амма «аш» сёзюнден гъайры даа «емек» деген сёз де бар. Меселя, «Емек пиширмек» деймиз. Эм емегимизни ашагъанда, онынъ лезетини фаркъ этемиз. Иште, о къадар сёз айткъанымнынъ себеби – мына бу «лезет» сёзюне якъынлашмакътыр. Лезет не олгъаныны эпимиз билемиз. Эльбет де, – «вкус». Лякин оны даа бир къач сёз ифаделей. Биринджиден, биз лакъырды эткенде, чокъусы алларда «лезетли» дегиль де, «незетли» деп айтмагъа алышкъанмыз. Эльбет, эпимиз дегиль. Догъру эдебий тильде «лезетли» деп айткъанлар аз дегиль. Айны шу «лезет» сёзюни даа «дам», «дад», «тад» келимелери иле анълатмакъ мумкюн. «Емекнинъ дады», «ашнынъ дамы» дейлер. Аталар сёзлеримизнинъ биринде «Аджджынынъ дадыны бильмеген, татлынынъ дамыны бильмез» дениле.
Емекнинъ лезети татлы, агъув я да аджджы ола. «Аджджы» — анълашыла: «острая еда». «Аджджы бибер», «аджджы хыяр» дейлер. Бу сёзде эки «дж» арифи бар. Лякин унутманъыз ки, бир «дж» арифи иле «аджы» деп Меккеге аджылыкъкъа барып кельген адамгъа айталар. Бойледже, «аджджы» сёзюни талиль эттик. Атта эдждатларымыздан къалма «Аджджы суальге татлы джевап беклеме» деген сёз бар.. Бизде даа «агъув» сёзю къалды. «Агъув» я да онъа даа «агъу» дейлер «горький» манасыны анълатып, базы бир ашагъан емеклеримизге айтыла. «Агъув» келимеси иле багълы даа бир ата сёзюмизни таптыкъ: «Шу олмайжакънынъ сёзюнден агъызым агъувланды».
ЛУГЪАТ:
Еда – аш, емек
Вкус еды – емекнинъ лезети, ашнынъ дамы, дады
Емек аджджы, татлы ве агъув ола.
Горький – агъув, агъу
(Девамы бар)
АШ-ЕМЕК
Биз куньделик турмушта эсасен «аш» сёзюни къулланамыз, догърумы? Амма «аш» сёзюнден гъайры даа «емек» деген сёз де бар. Меселя, «Емек пиширмек» деймиз. Эм емегимизни ашагъанда, онынъ лезетини фаркъ этемиз. Иште, о къадар сёз айткъанымнынъ себеби – мына бу «лезет» сёзюне якъынлашмакътыр. Лезет не олгъаныны эпимиз билемиз. Эльбет де, – «вкус». Лякин оны даа бир къач сёз ифаделей. Биринджиден, биз лакъырды эткенде, чокъусы алларда «лезетли» дегиль де, «незетли» деп айтмагъа алышкъанмыз. Эльбет, эпимиз дегиль. Догъру эдебий тильде «лезетли» деп айткъанлар аз дегиль. Айны шу «лезет» сёзюни даа «дам», «дад», «тад» келимелери иле анълатмакъ мумкюн. «Емекнинъ дады», «ашнынъ дамы» дейлер. Аталар сёзлеримизнинъ биринде «Аджджынынъ дадыны бильмеген, татлынынъ дамыны бильмез» дениле.
Емекнинъ лезети татлы, агъув я да аджджы ола. «Аджджы» — анълашыла: «острая еда». «Аджджы бибер», «аджджы хыяр» дейлер. Бу сёзде эки «дж» арифи бар. Лякин унутманъыз ки, бир «дж» арифи иле «аджы» деп Меккеге аджылыкъкъа барып кельген адамгъа айталар. Бойледже, «аджджы» сёзюни талиль эттик. Атта эдждатларымыздан къалма «Аджджы суальге татлы джевап беклеме» деген сёз бар.. Бизде даа «агъув» сёзю къалды. «Агъув» я да онъа даа «агъу» дейлер «горький» манасыны анълатып, базы бир ашагъан емеклеримизге айтыла. «Агъув» келимеси иле багълы даа бир ата сёзюмизни таптыкъ: «Шу олмайжакънынъ сёзюнден агъызым агъувланды».
ЛУГЪАТ:
Еда – аш, емек
Вкус еды – емекнинъ лезети, ашнынъ дамы, дады
Емек аджджы, татлы ве агъув ола.
Горький – агъув, агъу
«Тылсымлы» сёзлер
Бугунь биз «тылсымлы» сёзлер акъкъында лаф этеджекмиз. Бир де-бир инсагъа риджамыз я да тилеклеримиз олса, рус тилинде биз «пожалуйста» деймиз. Атта ана тилимизде лакъырды этсек биле не ичюндир шу сёзни къошамыз: «Айше, мына бу китапны, пожалуйста, узатса…», — деймиз. Сонъки вакъытта биз айны шу мананы анълаткъан «лютфен» сёзюне сыкъ-сыкъ расткелемиз. О, бизим тилимизге тюрк тилинден кирди. «Лютфен» сёзюнинъ манасы — рус тилиндеки «пожалуйста»нынъ манасыны анълата. Базы аркъадашлар «лютфен» сёзюне къаршы чыкъалар. «О, бизим асыл къырымтатар сёзюмиз дегиль. Оны къулланмакъ янълыштыр», – дейлер. Амма эки тиль арасында бойле багъларгъа пек чокъ расткелингенини козь огюне алсакъ, къырымтатар джумлесини къургъанда, русча «пожалуйста» ерине «лютфен»ни къулланмакънынъ ич бир ярамай ери олмаса керек.
«Лютфен» сёзюни бегенмегенлерге исе бир къач темиз къырымтатар ибарелерини теклиф этемиз: «Замет олмаса, бу фильджанны узатсанъыз», я да: «Джанынъдан Алла разы олсун, манъа бу вазифени беджермеге ярдым этсе», «Сизге къыйын олмаса, бугунь манъа телефон ачсанъыз», «Джаным, риджа этем, чантамны узат» ве иляхре. Иште, озюнъизге къолайджа ве тилинъиз келишкен союны сечип алынъыз. Энъ эсасы, нуткъымызны темизлеп, лакъырды вакъытында ябанджы сёзлерни къулланмайыкъ ве дюльбер сёйлемеге тырышайыкъ.
Хусусий сёз-ибарелер.
Ана тилимизде бир къач меракълы, маналары пек индже олгъан сёзлер бар ки, оларнынъ пейда олув хусусиетлерини бильмесенъ, догъру шекильде къулланмакъ пек къыйын. Меселя, биз бир де-бир шей акъкъында сёз юрсетсек, «дане» сёзюни къулланамыз: 6 дане къалем, я да: «Манъа бугунь 8 дане китап кетирдилер». Амма бу сёзни тек шейлер акъкъында сёз юрсетильгенде къулланмакъ мумкюн. Инсанлар акъкъында айтаджакъ олсакъ,»нефер» сёзюни ишлетмек лязимдир. Дейик, «Одада 16 нефер адам корьдим», «Тедбирде 80-ден зияде нефер сейирджи озь фикирлерини бильдирди» ве иляхре. Амма айванлар акъкъында сёз юрсетсек, » 5 сыгъыр корьдим» демеге де мумкюн.
Даа бир меракълы ибаре: адетте биз бир де-бир кучюк шейчик акъкъында айтаджакъ олсакъ, «уфакъ-тюфек» деймиз. Эльбет де, биз бойле шекильге алыштыкъ, амма бир чокъ къартларымызнынъ айткъанларына коре, «уфакъ-тюфек» дегиль де, «уфакъ-тефек» демек даа догърудыр.
Демек, «нефер» сёзю – инсанлар акъкъында айтаджакъ вакътымызда, «дане» исе –шейлер, предметлер акъкъында икяе этеджек олсакъ.
Илядж
«Илядж» — эр кеске белли олгъан сёздир. Амма биз шифа берген ве бизни тедавийлеген эр шейге илядж деймиз. Албу ки, оларнынъ да озь адлары бар. Мисаль ичюн, «ап» сёзю — «таблетка, пилюля» манасыны анълата. Эльбет де, о да илядж, амма онынъ озь ады бар.
Иляджнынъ даа бир чешити — «мазь»дир. Бизим тилимизде онъа «мельэм» дениле. Бу сёзни де бильмеген ёкътыр, чюнки «мельэм» сёзю халкъ йырларымызда да расткеле: «Ярама мельэм ол», «Хаста гонълюмнинъ мельэми» деп йырланыла. «Мельэмни» сюртелер, силелер, якъалар, ышкъалайлар, аялайлар. Бу сёзлер «мазать» манасыны анълаткъан келимелердир.
Энди «чечек» сёзюни талиль этейик. Эльбет де, сиз эпинъиз чечек не олгъаныны биледирсинъиз. Амма бу сёзнинъ дигер манасы да бар: «чичек хасталыгъы», яни «оспа». Бу хасталыкъкъа даа «сув чичеги» дейлер.
Лугъат:
Ап – таблетка, пилюля
Апхане, иляджхане – аптека
Мазь – мельэм
Мазать – сильмек, сюртмек, ышкъаламакъ, аяламакъ.
Тиббият (медицина)
Энди исе, келинъиз, тиббияткъа, яни «медицина» саасына аит сёзлерни талиль этейик. Иште, «медицина» сёзю бизде «тиббият» оларакъ терджиме этиле. «Тиббий ярдым» – «медицинская помощь». «Аджеле ярдым» — «скорая помощь». Адамлар хасталансалар, аман «доктор»гъа я да пек чокълары айткъаны киби «доктор»гъа мураджаат этелер. Сёз келими, «Мураджаат этмек» — «обращаться». «Доктор» дедик. Бизим эдебий тилимизде онъа «эким» дейлер. «Доктор» келимеси, эльбет де, энди тилимизге ве халкъымызнынъ теляффузына къавий синъдии. Атта халкъ тюркюлерининъ биринде «Дохтур, дживаным» деп йырланыла. Демек, бу сёз эски заманларда да къулланылгъан. Бойледже, «докторны» да, «экимни» де къуллана билесинъиз.
Бизлер эким къабулына «хастаханеге» барамыз. Яни «хастахане» — «больница» деп анълатыла. Эким бизлерни бакъа, керекли иляджларны язып бере. Даа бир кере текрарлайыкъ: «таблетка, пилюля» — «ап», «мазь» -«мельэм». «аптека» — «иляджхане». Иляджларны ичкен сонъра биз не япамыз? Эльбет, «выздоравливаем» – яни «тедавийленемиз». Демек, «выздоравливать» — «тедавийленмек». Бойле мананы анълаткъан даа бир ибаре бардыр: «шифа корьмек». Сиз «Алла шифасыны берсин» деп айтылгъаныны чокъ керелер эшиткендирсинъи. Амма бу эки сёзден гъайры, даа бир келиме ишлетиле — «дева». Меселя, «дертке дева тапмакъ» ибареси эм йырларымызда расткелине, эм дуаларымызда. Эгер хатырласанъыз, «Софра дуасы» адынен белли олгъан дуада дигер сёзлер арасында «Хасталаргъа шифа, дертлилерге дева» деген ибаре бардыр. Иште, тамам биз музакере эткен мевзу акс олуна. Мында бир инджеликлерни къайд этмек керек ки, «шифа» ве «дева» сёзлери чокъусы алда беден хасталыгъы дегиль де, яни болезнь тела дегиль де, «болезнь духа» олгъан вакъытта къулланыла. Яни инсаннынъ гонъюлинде бир дерди, къасевети, аджджысы олса, иште, шу такъдирде бу вазиеттен чыкъмакъ, бу дерттен къуртулмакъ манасында ишлетиле. Ве сонъунда тек «амелият» къалды — «операция», «амелияттан кечмек»- «перенести операцию«.
ЛУГЪАТ:
Медицина — тиббият
Больница — хастахане
Тиббий ярдым — медицинская помощь
Аджеле ярдым — скорая помощь
Обращаться — мураджаат этмек
Операция — амелият
Врач — эким
Выздоравливать — тедавийленмек, шифа я да дева корьмек
Сёз маналарынынъ чокълугъы
«Агъыз» — бу, эльбет де, инсан агъызыдыр. Лякин тилимизде бу сёзнен багълы бир чокъ меракълы ибарелер, куньделик аятымызда айтылгъан маналар да мевджут. Бизим тилимизнинъ эсас хусусиетлеринден бири — биз теляффуз эткенде бир чокъ дюльбер, образлы келимелерини, фразеологизмлерини ве халкъ сёзлерини къулланамыз. Олар нуткъумызны дюльберлештире, онъа миллий колорит къошалар. Мына, дейик, «агъыз» сёзю. Онынъ иле бир чокъ меракълы ибарелер багълыдыр. Меселя, энъ белли маналарнынъ бириси: «ораза вакъытында агъыз ачмакъ», яни Рамазан айында ораза туткъан адамнынъ ифтары. Башкъа манасы –«Бир кимсеге агъыз ачтырмамакъ», яни башкъа адамларгъа сёз бермемек, фикирлерини бильдиртмемек. Пек чокъ лаф этип де, эм лафы манасыз, тузсыз олгъан адам акъкъында «агъызына кельгенини айта» дейлер. «Лафы лафкъа ошамай, агъызы да лафтан бошамай», деген аталар сёзю, иште, шойле адамлар акъкъындадыр. Я да макътанчакъ, сёзде къолундан эр шей кельген адам акъкъында «агъызынен къуш тута, дейлер.
Рус тилиндеки «Типун тебе на язык» деген ибаре эпимизге беллидир. Къана, бакъайыкъ, ана тилимизде бу маныны бильдирген сёзлер бар экенми? Занымджа, халкъымызнынъ «Агъызынъдан ель алсын!», «Агъызынъдан акъсын, ер тюбюне кирсин!» деген ибарелери рус ибаресининъ айны манасыны бере.
Даа бир ибаре: «Эр кеснинъ агъызында олмакъ» – насылдыр (яхшымы-ярамаймы) арекетлернен башкъаларнынъ дикъкъат назарына тюшмек, чешит тюрлю лафларнынъ себепчиси олмакъ деген мананы бере.
«Ад» сёзюнинъ маналары
Бугунь исе «ад» сёзю акъкъында субетлешейик. «Ад», «инсаннынъ ады» — эр кеске малюм олгъан сёзлердир. Амма бу сёзнинъ башкъа маналары да бар ки, оларны билип къуллансанъ, бир чокъ шейлерни анълатмакъ мумкюн.
Энъ эвеля, инсан ады акъкъындаки меселеден башлайыкъ. Бельки де эшиткендирсиз, кимерси семетдешлеримиз, дейик, янъы догъгъан баланынъ адыны сорамакъ истеп «Ады насыл?» дейлер. Лякин догърусы – «Ады не?» деп сорамакъ. Бу ерде баланынъ ады айтылса, онъа мытлакъа «Адынен къарт олсун», деп узун омюрлер тилениле. «Ад» сёзюнинъ экинджи манасы – рус тилиндеки «название» манасыны анълата: шеэрнинъ ады, бир де- бир шейнинъ ады. Бундан гъайры «Китапнынъ ады» да дейлер. Лякин бизде бу мананы берген даа бир аджайип сёз бар — «серлева», яни рус тилиндеки «название, заголовок». Бойледже, «Бу китапнынъ серлевасы – «Дар-уль — рахат мусульманлары» деп айтмакъ догърудыр.
Бунынънен бир сырада «ад» сёзю иле багълы даа бир къач меракълы, абстракт маналы келимелер къулланыла. Халкъымызда «Адынъ чыкъкъандже – джанынъ чыкъсынъ» деп айтыла тургъан. Яни мында да «ад» сёзю инсаннынъ озь ар-намусыны сакълап къалмасыны ифаде эте. «Бу адамларнынъ ады-эсабы ёкъ» — пек чокъ микъдарда адамлар олгъаныны косьтере. Даа бир аджайип мана – «ады-ёлу»дыр. Меселя, «Озь тувгъаныны къыдырып бир де- бир койге кельген Исмаил акъай койлюден сорай: «Афу этинъиз, сизге бир суалим бар. Мемет огълу Сулейманнынъ эви не ердеэкенини айтып оламазсынъызмы?» . Онъа исе джавап оларакъ: «Сулейманмы? Онынъ ады-ёлу бербердир. Мына, эви сагъ тарафта тура» дейлер. Иште, «ады-ёлу» келимесининъ манасы будыр.
ЛУГЪАТ:
«Адынъыз насыл?» дегиль де, «Адынъыз не?»
Сёзлер байлыгъы
Дерсимизнинъ мевзусы – «акъ» сёзю ве онынънен багълы къошма маналар
«Акъ»нынъ биринджи ве энъ чокъ ишлетильген манасы, эльбет де, «беяз». «Акъ» ве «беяз» – синонимлер, яни бир мананы анълаткъан сёзлердир . Биз «Акъ къая» деп айтамыз, «Акъкъуш» дегенде «лебедь»ни анълаймыз. «Къоркъкъанындан Алименинъ бети ап-акъ кесильди» — яни бем-беяз олды. Я да даа бир мисаль: «Йыллар кеттикче – сачыма акъ тюшти» — яни сачларым чаларды, деп айталар. «Коюмизнинъ акъсакъаллары» — яни койде олгъан ихтияр, эсли-башлы адамлар манасында къулланыла. Бундан да гъайры, бизлер мусафиримизни озгъаргъанда, онъа эсасен «огъурлы ёл», амма кимерде «акъ ёл» да, яни ачыкъ, бахтлы, огъурлы ёл тилеймиз.
«Акъ» сёзюнинъ экинджи манасы — «акъикъат, догърулыкъ». Рус тилине «правда, истина» деп терджиме этиле. «Бу давада Сервер акълы чыкъты» — яни Сервернинъ сёзю ве фикири догъру олды. «Акълы» — ве «акъсыз» къаршы маналардыр. «Акъ» сёзю даа бир абстракт манада къулланыла: «Энвернинъ табиаты бираз худжур олса да, амма акъкъы керекмей – бир вакъыт ялан сёйлемез». Бу ерде «акъкъы керекмей» ибареси «надо отдать ему должное» деп чевириле.
«Акъ» келимесининъ учюнджи манасы — «инсаннынъ акъкъы» — «право человека». Мисаль ичюн, биз миллий акъ-укъукъларымыз къорчаланмагъаны акъкъында чокъ эшитемиз. «Халкънынъ акъ-укъукълары» – «права народа». «Право» манасындан гъайры, «акъ» сёзю — айлыкъ, иш акъкъы манасында да къулланыла. Мисаль оларакъ, «иш акъкъыны вакътында ве толусынен бермек –эмек акъкъында къануннынъ эсас талапларындан биридир».
Ве «акъ» — даа бир меракълы мананынъ къысымыдыр. Бизлер бир шейни тариф этеджек олсакъ, «акъкъында» сёзюни къулланамыз. Мисаль ичюн, «Мен бу вакъиа акъкъында чокъ эшиттим». Иште, «акъ» сёзю – «акъкъында» келимесининъ бир къысымчыгъыдыр. «Акъкъында» сёзюни бираз къыскъартып, «акъта» шекилинде къулланмакъ мумкюн. Лякин бойле такъдирде «акъта» сёзюнден эвель исим, яни существительное олмамакъ керек ве тек «О», «БУ», «ШУ» замирлерининъ, яни местоименияларнынъ олмасы лязимдир. Сёз келими, «Мен бу акъта чокъ тюшюндим» демек догъру. Амма «Мен бу вакъиа акъта тюшюндим» деп айтмакъ янълыштыр. «Мен бу вакъиа акъкъында тюшюндим» демек керек.
ЛУГЪАТ:
Акъ – беяз
Акъ – акъикъат
Акъ – догърулыкъ
Акъ – право
Иш акъкъы – иш ичюн пара
«Ал» сёзю
«Ал» сёзюнинъ асыл манасы – «ал-эхвал», «эвал»дыр. Атта халкъ йырларымызнынъ биринде де – «Алынъны, эхвалынъны, джаным, сормая кельдим» деген сёзлер де бар. Яни лаф бир де бир адамнынъ алы, сагълыгъы ве аманлыгъы акъкъында кете. Бундан гъайры, «ал» сёзюнинъ негизинде бизим зенгин я да фукъаре олгъанымызны анълаткъан мана да ята. Меселя, биз «зенгин ве орта аллы адамлар» деп айтамыз. Айны вакъытта «ал» келимеси даа бир мананы анълата: «Мен худжур бир алгъа огърадым» — дейлер. Яни буны айткъан инсан ичюн белли манада худжур бир вакъиалар олып кечкен.
«Ал» сёзюнинъ даа бир манасы – къою къырмызыдыр. Русларнынъ «алый» сёзю де, иште, бизим «ал»дан алынгъан. Халкъ тюркюлеримизнинъ биринде «Ал янакъта чифте бенълер сенде вар», деп йырланыла.
Биз озь дерслеримизде тек янъы сёзлерни дегиль де, сизлерге таныш ве куньделик яшайышымызда къулланылгъан базы келимелерни догъру айтмагъа ярдым этмеге тырышамыз. Бойледже, мына, дикъкъатынъызгъа кучюк бир субет такъдим этиле.
- Селям алейкум, Решат бей!
- Алейкум селям, Эсма ханым! Насылсынъ?
- Эйим. Сагъ ол. Бу сенинъ баланъмы?
- Эбет, охшаймы?
- Охшай?.. Ким кимни охшай? Баланъ санъа ошай, деп айтам.
- Анъладым. Балам манъа охшагъаныны айтасынъ..
Эльбет де, бу ерде лаф «ошай» ве «охшай» сёзлери акъкъында кете. Меселе шунда ки, «ошай» сёзюни эпинъиз билесинъиз – о, бир кимсеге (бир шейге) ошамакъ, бенъземек манасында къулланыла. Лякин базы адамларымыз бойле маналы сёзни «ласкать» манасында ишлетилип кельген «охшай» келимесинен къарыштыралар. Меселя: «Севиле къызчыгъыны буюк севгинен охшады». Бу джумледе сёз не акъкъында кеткени бирден анълашыла. Эльбет, ана озь баласыны севип, сыйпагъаны-опькени акъкъында.
Шимди сизни даа бир меракълы ибаренен таныш этермиз. Алушта районындаки Кучук-Ламбат (Кипарисное) коюнде догъгъан Яя къызы Садие къартанадан озюмизге хош кельген бир къач сёзни эшиттик. Малюм ки, ялыбойлыларнынъ айры сёзлери кимерде гъает меракълы, атта ошлу корюне, оларны бир кереден анъламакъ да кучь ола. Дейик, орта ёлакъ шивесинде лаф эткенлер «котенок»ны «мышыкъ баласы» дейлер. Садие къартананынъ тариф эткени кибие исе оларда бу мананы анълатмакъ ичюн «катоплу» сёзюни къуллана экенлер. Бундан да гъайры, биз «бийни» коремиз, олар – «джагарна»ны. Бунъа коре, оданынъ кошесиндеки «паутина» яни «орюмчекни» дегиль де, «джагарна безини» силип алалар. Биз «Инсаннынъ бетинде буртюк пейда олды» десек, кучук-ламбатлылар «Адамын юзюсе афрузмен чыхмыш» деп айталар. Меракълы, ойле дегильми? Иште, о да бизим тувгъан тилимиз. Шивелер исе не къадар чокъ олса, тилимиз о къадар зенгин ве дюльбер олур.
«Бет» сёзюнинъ талили
Энди исе мен сизге меракълы бир сёз ве онынъ иле багълы чешит шекиллер талилини теклиф этмеге истейим. Бойле сёзлернинъ бири – «бет» сёзюдир. Ич шубе ёкъ ки, сиз бу сёзни, эльбет, билесинъиз. Лякин онынъ даа бир къач манадашы яни синонимлери бар ки, оларны къулланып, чешит маналарны ифаде этмек мумкюн.
Бойледже, «бет». «Бет» сёзюнден гъайры, даа «юзь», «чере», «бенъз», «сыма» да демек мумкюн. Мисаль оларакъ, «Гульсюмнинъ юзюнде, ниает, тебессюм пейда олды». «Эльмазнынъ бенъзи солукъ, бир шей кедерлете, гъалиба». «Бу адамны бир ерде корьдим, бет-сымасы таныштыр» ве иляхре. «Чере» сёзю исе шимди сийрек къулланылгъан бир сёз олып, оны эсасен, бундан баягъы эвель яратылгъан эдебиятта расткетирмек мумкюн. Эбет, бу сёз къулланувдан тамимиле чыкъты, демем, чюнки семетдешлеримиз арасында «чере» келимесини шимди ишлеткенлер тап о къадар аз дегиль. Бойле мананы анълаткъан даа «чырай» деген сёз де бардыр. Амма «чырай» — там манада «бет» дегиль. О абстракт манада къулланылып кельмекте. «Муневер онынъ эвине бу къадын киргенини корьгенинен ачувланып бир чырай сытты!». Демек, корюне ки, бу ерде «чырай» «выражение лица» деген мананы бере.
Бундан да башкъа, «бет»нинъ даа бир меракълы манасы мевджут. О, «тараф» манасында да ишлетиле. «Биз чёль беттенмиз», я да » Решат дженюп бетке чевирильди» демек мумкюн. Эльбет, «тараф» акъкъында айтыр экенмиз, онъа манаджа якъын олгъан «таба» келимесини де анъмалымыз. Мисаль ичюн, «Диляра башкъаларына да отурмагъа ер къалмасы ичюн манъа таба чекильди «. Иште, «тараф», «таба», «бет» – бу учь сёзнинъ эписи айны бир мананы ифаделей.
Амма бу ерде бир шейни акъылда тутмалы: бет – бетлигиндже къала, амма «бетсиз» келимесине расткельсенъиз, билинъиз ки, бу сёзнинъ манасы бус-бутюн башкъадыр. «Бетсиз адам» – утанмагъа бильмеген, ар-намуссыз, инсафсыз адамдыр.
ЛУГЪАТ:
Бет, юзь, чере, бенъз, сыма – лицо
Бет, тараф, таба – сторона
Нутукъ.
Эпимиз «слово» манасыны билемиз. Базыда бунынъ синоними, яни «келиме» ишлетиле. Джумледе текрарламамакъ ичюн эм «сёз»ни, эм «келиме»ни ишлетмек мумкюн. «Например», манасыны анълатмакъ июн, «меселя», «»мисаль ичюн» дейлер. Атта аталар сёзлеримизден биринде — «Селямына коре келямы», деп айтыла.
Инсан сёзлерни бири-бирине багълап озь нуткъыны тешкиль эте. Мына сизге даа бир янъылыкъ — «нутукъ» – «речь». Нуткъымызда не къадар чокъ сёз ве ибаре (яни «выражение») олса, о къадар чокъ мананы анълатып олурмыз. Биз сеслер ве сёзлерни не япамыз? Рус тилинде шимди, эльбетте, «произносим» дер эдик. Амма къырымтатар тилинде «теляфуз этемиз». Энди огренген янъы сёзлерни бир джумлеге кирсетейик: «Биз нуткъымызда сёзлерни ве келимелерни теляфуз этемиз». Озь невбетинде сеслер ве сёзлер «янъгъырай»лар, яни «звучат». Шимди шу «янъгъырай» сёзюни корьгенлернинъ базылары, бельки де, бирден бир китапны хатырлагъандырлар. Эльбет, сюргюнлик заманларында бир чокъ къырымтатар аилелеринде «Янъгъырай къайтарма» адлы китап пейда олып, онда халкъ агъыз яратыджылыгъымызнынъ, шу джумледен халкъ йыларымызнынъ энъ парлакъ нумюнелери топлангъан эди.
ЛУГЪАТ:
Сёз яхут келиме – слово
Нутукъ – речь
Теляфуз этмек – произносить
Янъгъырамакъ — звучать
Эв.
Биз эпимиз эвлерде яшаймыз. Эвлеримизнинъ одалары бар. Къана, ачыкътан-ачыкъ айтынъыз — одаларнынъ бутюни ве шу ханелердеки донатмаларнынъ къарымтатарджа адларыны билесинъизми? Ана тилин яхшы бильген сойларынъыз, шубесиз, догъру джевап берирлер. Амма аранъызда ойлелери де бардыр ки, оларгъа янъы сёзлерни эшитмек файдалы олур.
Мына, дюльбер перделернен безетильген, бир къач пенджерели ярыкъ, кунешли одагъа — «софа»гъа аякъ бастыкъ. «Веранда», «Терасса» маналарыны берген «софа»ны эминмиз ки, чокъунъыз къургъандырсынъыз.
Куньделик аятынъыз кечкен одалардан эвель насыл ерде булунамыз? Рус тилинде сорар исем, эльбетте, бир кереден «прихожая» деп джевап берир эдинъиз. Лякин къырымтатар тилинде де бу сёзнинъ манасыны ачыкълагъан келиме бардыр: «аят». Демек, «прихожая» — «аят». Акъылынъызда олса, «аят» деп «омюр» акъкъында да айтамыз. Яни «аят» ве «омюр» — бу эки сёз «жизнь» деп анълатыла. Бойледже, аятнынъ эки манасы бар. Бириси – жизнь ве экинджиси – прихожая. Энди аяттан ятакъ одасына — яни юкълагъан одаларынъызгъа (русча – спальня), мусафир одасына (русча – гостиная) киремиз. Бакъынъыз, «гостиная» — мусафир одасы. Я да: «Комната для гостей». Эвимизнинъ дигер кошесинде «ашхане». Бу сёз, эльбетте, эр кеске малюмдир — «кухня».
ЛУГЪАТ:
Софа — терраса, веранда
Ятакъ одасы — спальня
Мусафир одасы — гостиная
Аят — коридор, айны заманда унутмайыкъ ки, аят ве омюр – синонимлер олып — «жизнь» деп терджиме этиле
Ашхане – кухня
Эв донатмасы.
Бугуньки дерсте эвлеримиздеки базы эшьялар ве савутлар акъкъында лакъырды этеджекмиз. Савутларымызны ве урбаларымызны не ерге къоямыз? Догъру, «долап»къа (яни чокъумыз айткъанымыз киби – «шкаф»къа). Демек, шкаф – долап. Базы къоранталарда «долаф» да дейлер. «Долап»нынъ «рафлары» бар — «полки шкафа». Демек, биз савут ювсакъ, оны долабымызнынъ рафларына тертип иле ерлештиремиз. Озенбашлылар исе бу ерде де озь тиллеринен айрылып туралар: «Шазие, ма, долафын ирафысе хойып турса», деп айталар.
Долап, эльбетте, чекмеджелерсиз ве «туткъыч»сыз олмаз. «Туткъыч» — «ручка шкафа или ящичка» деп терджиме этиле. Долапнынъ янында адетте «маса», яни «стол» тура.. Биз маса башында отурамыз, ашаймыз, дерслеримизни япамыз. Лякин базыда масагъа «софра» да дейлер. Лякин бунда мераклы бир фаркъ бар. «Маса» — бу столнынъ озю. «Софра» исе «накрытый стол», «уставленный едой стол» демектир. Меселя, биз чаялангъан балаларымызгъа: «Софра башында эришмейлер, гузель отуралар», деп огретемиз. Яни бу джумлемизде «софра башында» дер экенмиз — «аш вакъытында, «емек янында» демеге истегенимиз анълашыла. Ишите, бойле инджеликлер.
Биз «маса башында отурамыз» дедик. Амма не устюнде отурамыз? Стул устюнде, ойле дегильми? «Стул» манасыны бизим тилимизде «отургъыч» ве «курсю» киби сёзлер анълатмакъта. Базы къартларымыздан «сками», «скемле» келимелерини эшитмек мумкюн. Амма «къопкъагъа» — «ведре» я да «тепсике» — «талерка» демелери киби, бу сёзлер де русчагъа ошатылып айтыла. Энди бакъынъыз, маса башында курсю устюнде отурамыз. Аякъларымыз тюбюндеки исе йымшакъ, чокъренкли, дюльбер «макъат» — яни «ковёр» эвдеки сыджакъны тута. Макъатнынъ даа бир чешити — «килим»дир. Кечкен асырларда килим эв бикелери тарафындан кенди къолларынен токъулгъан. Килимлернинъ устюндеки ресимлер де мытлакъа терен бир мананы ифаде эткенлер.
ЛУГЪАТ:
Долап — шкаф
Раф — полка
Туткъыч — ручка
Маса- стол
Софра — накрытый стол
Курьсю я да отургъыч — стул
Макъат я да килим – ковёр
Мейвалар
Бугунь «леззетли» сёзлерни талиль этеджекмиз. Не ичюн леззетли, дейсинъизми? Шунынъ ичюн ки, багъчаларымызда етишкен мейваларнынъ къырымтатар адларыны огренеджекмиз. Мен беллесем, сиз «мейва» сёзюни энди биледирсинъиз. Эльбет, «мейва» — «фрукт»тыр. «Алма», «армут», «шефтали», «юзюм» де – эр кеске белли сёзлердир. Амма «малина», «смородина», «рябина», «ежевика» ве иляхре емишлернинъ къырымтатарджа адларыны эр кес де яхшы бильмей. Хатырла да бакъынъыз: кимерде къомшумызны эвге давет этер экен, озюмизни сыкъмайып: «Айше, бизге кирсе, тазе малина татлысынен чай ичермиз», деймиз.
Албу ки, «малина»нынъ къырымтатарджасы «ахудут«тыр. «Язда кунешнинъ сыджакъ нурлары ахудут емишлерини къызарта». «Бизлер ахудут татлысыны пиширемиз». Амма «ахудут»тан гъайры бизге пек файдалы олгъан «торгъай юзюми» де бар. Бельки сизге бираз кулюнчли келир, амма къартана-къартбабаларымыз «смородина» емишине тамам шойле, яни «торгъай юзюми» деп айткъанлар. Бойледже, «смородина» — «торгъай юзюми«дир.
Бизде даа «рябина» ве «ежевика» къалды. «Рябина» — «ювез». Факъат «ювез» – емишнинъ озю. Терек акъкъында сёз юрютсек — «ювез тереги» деп айтмалымыз. Ювез емишлери ве ювез япракълары, белли ки, бир чокъ хасталыкъларгъа къаршы яхшы шифадырлар. «Ежевика» — «бурюльген». Бельки де эдждатларымыз бойле аднынъ онынъ шекилине (яни формасына) бакъып бергендирлер.
Язда багъчамыздаки тереклерде шефталиден гъайры да насыл татлы, шыралы емишлер осе? Догъру, «къайсы»- абрикос. Бал киби татлы йымшакъ къайсыларны къапар экенмиз, текрарланмаз леззет аламыз. Эсли адамларымыз бильмели ки, къайсы чегирдеги – артериаль къан басымына, яни «давление»ге къаршы тесирли девадыр. Ве, эльбетте, балачыкъларымыз бегенип-бегенип ашагъан «джилек» -«клубника» адынен белли олгъан бу къырмызы емишлер озь татлылыгъы, хош къокъусы ве леззети иле бизлерни гуя масаллар алемине алып кете.
Сонъунда бир шейни къайд этмек истер эдик. Юкъарыда анъылгъан мейва ве емишлерден биз тюрлю татлылар къайнатамыз. Лякин татлыдан башкъа даа нелер япамыз? Эльбет, «сок» ве «компот», деп джевап берерсинъиз. «Сок»къа исе бизим тилимизде «шыра» дениле. «Алма шырасы;, армут шырасы». Компоткъа кельгенде, эвеллери бикелер емиш къурусыны пиширип, иште, шу ичимликке «хошаф» дегенлер, земаневий къадынлар исе оны бираз башкъаджа япалар. Бунъа бакъмадан бугуньки компотымызгъа да «хошаф» демек мумкюн.
ЛУГЪАТ:
Малина – ахудут
смородина – торгъай юзюми
рябина – ювез
ежевика – бурюльген
абрикос – къайсы
клубника – джилек
сок – шыра
компот – хошаф
Себзелер
Биз энди бир къач мейванынъ къырымтатарджа адыны огрендик. Келинъиз, энди бостанынъызны козьден кечирейик. Белли ки, уста ашчы емек азырлагъанда, онъа леззет, къокъу ве айны заманда файда берген бир чокъ отларны къоша. Олардан энъ биринджи невбетте акъылымызгъа кельгени ве эр кунь софрамызны яраштыргъан сойлары «магъданоз» ве «таракъот»тыр. Мына сизге даа эки янъы сёз: «магъданоз» — «петрушка», «таракъот — укроп». Демек, азырлангъан ашларынъызгъа таракъотнен магъданоз къошсанъыз, гузель къокъулар къарны токъ мусафиринъизнинъ биле маддесини ачар.
Къана, бостанымызнынъ арт сыраларына козь ташлайыкъ. О ерде хыяр, къартоп, ве согъан осе. Мына, озюмиз ичюн меракълы себзелерге расткельдик. Керчкек, «Себзе сёзю «овощи» манасыны анълатып, бостанда оськен бутюн осюмликлеримизнинъ умумий адыдыр. Мисаль ичюн, бизлер «помидор»гъа не деймиз? Чокъусы алларда шай да – «помидор» деймиз. Баклажан – патильджан..
Мына невбеттеки сырада, къат-къат антерли, дюльбер, ачыкъ ешиль тюслю къапыста осе. «Къапыста» десенъ — эр кеске, шубесиз, анълашыла. Я «лаханагъа» не дерсинъиз? Таныш олунъыз -«лахана» — къапыстанынъ экинджи ады.
Я бу кошечикте башыны ерге сакълагъан ве бизлерге тек гурь сачларыны косьтерген недир? Къана, чекип бакъайыкъ — нени коремиз? Морковьни. Эльбет, биз оны «морковь» деп алыштыкъ, амма тилимизде дюльбер «хавуч» деген бир сёз бардыр ки, о – морковьнинъ асыл къырымтатарджа адыдыр. Затен шимди эдебий тилимизде бу сёзни сыкъча расткетирмек мумкюн.
Биз ашымызны нелер ярдымынен ашаймыз? Пычакъ, къашыкъ ве даа бир алетчикнинъ ярдымынен. Эбет мен «вилка»ны козьде тутам. Амма «вилка» дегендже, «чатал», «санчкъы» демек догъру олур. «Санчкъы» — «санчымакъ» («уколоть, приколоть») сёзюнден келип чыкъа. Базылары «чатал» сёзюни къулланалар. Бесе белли,бу алетчик шекильдже терекнинъ чаталлашкъан далына ошагъаны ичюн шай деп айткъандырлар. Кимерси адамларымыз вилка манасында «сенек» сёзюни де ишлетмектен къачынмайлар. Лякин «сенек» — «вилы», яни бостанда чалышмакъ ичюн алеттир. Табиий ки, онынънен аш ашалмаз.
ЛУГЪАТ:
магъданоз – петрушка
таракъот – укроп
себзе – овощ
помидор – помидор
баклажан – патильджан
капуста – къапыста, лахана
морковь – хавуч
вилка – чатал, санчкъы
