Мезкюр макъалени къырымтатарларнынъ сойара мунасебетлерининъ терминологик лугъатыны тертип этюв теджрибеси деп бельгилемек мумкюндир.
Сойара мунасебетлерни бильдирген сёзлер – терминлер, сойдашлыкъ адлар боюнджа фикирлеримизни, козь этювлеримизни бильдиререк, биз бойле терминлерни бир система тарзында такъдим этеджекмиз. Бойле шекильде косьтерюв, болюнюв, бельки, пек терен огренюв махсулы сайылмаз. Амма, кене де, белли бир умумий анълатма бере биле.
Къырымтатарларда сой-соплукъ ве догъмушлыкъ алякъалары ве ана тилимизде бу алякъаларны бильдирген сёзлер учь группагъа болюне:
1. Къан джеэтинден догъмушлыкъны ве сой-соплукъны бильдирген сёзлер.
2. Никях джеэтинден сойлукъны бильдирген сёзлер.
3. Такъдир эмиринен сойлукъ мунасебетине киргенлер.
Ашагъыда бу эки группаны тафсилятлыджа – язылы тарзда шиве вариантыны берип, локациягъа коре анълатайыкъ. Маналарыны исе биринджи шахыстан анълатаджакъмыз.
Къайд этмелимиз, къан джеэтинден догъмушлыкъны анълаткъан базы сёзлер ичтимаий мунасебетлерни де анълата биле. Яни, бу сёзлер инсанларнынъ озьара сой-соплукъ дегиль де, яш чагъы, джыныс киби шейлерге нисбетен олгъан аляметлерини бельгилейлер ве сой олмагъан адамлар, бу сёзлерни файдаланып, бири-бирине мураджаат этелер.
Къан джеэтинден догъмушлыкъны бильдирген сёзлер
Башта терминнинъ эдебий тильде вариантыны бельгилеп, онынъ шивелерде (лехчелерде) расткельген фонетик я да морфологик шекилини ве манасыны кетирмек ляйыкъ корьдик.
Ата, эдждат, баба-деде – бойле сёзлернен эвель заманда яшагъан сой-акърабаларны бельгилеймиз. Кениш манада бу сёзлер бизден эвельки несиллерни бильдире.
Къартбаба:
—къртба, къарба – орта ёлакъ, чёль тарафы;
—деде – Судакъ, Ускут к.;
—буюк баба – ялы бою, Ялта;
—боюк баба, бойбаба – ялы бою, Гурзуф къ.
(Бу сёзлер бабанынъ я да ананынъ бабасына аит. Джемаат арасында эсли яшлы адамгъа да бойле хитап этмек мумкюн).
Къартана:
—апче – чёль тарафы, Кезлев, Акъмечит, Акъшейх;
—бикана – Бельбек озени, Байдар к.;
—бойкана – Юкъары Бельбек тарафы;
—бука, букана – Озенбаш к.;
—букана (пукана) – ялы бою, Ускут к.;
—бита – орта ёлакъ;
—ката – Судакъ больгеси; Таракъташ, Къоз, Токълукъ койлери (фикиримиздже, бу «къартана» терминнинъ къыскъартылгъан шекилидир);
—тяптя, тапта – Судакъ больгеси: Айсерез, Арпат, Ворун койлери;
—къартнене – чёль тарафы: Джурчи, Ички больгелери;
—къартий – чёль тарафы: Акъшейх, Сакъ больгелери;
—боюк ана – Гурзуф къ.
(Бу сёзлер бабанынъ я да ананынъ анасыны бельгилей. Джемаат арасында эсли къадынгъа да бойле хитап этмек мумкюн. Бизим араштырмамыз девамында биз даа бойле фикирге де расткельдик: къартана — баба тарафыны бельгилеген, буюкана — ана тарафыны бельгилен сёзлердир).
Баба:
—бъва – Байдар тарафы;
-боба – Симеиз, Кикинеиз тарафы.
(Бу сёзлер баласы олгъан эр адамыны бельгилей).
Ана:
—нене – чёль тарафы; Ор Къапы, Кезлев, Акъшейх, Акъмечит;
-аба – Керич татафы.
(Бусёзлер баласы олгъан къадынын бельгилей).
Ана-баба. — Бир айры аилени теркип эткен балалы къадын ве эркек.
Огъул.
-ыл(ул) – чёль тарафы. (Бир аилени теркип эткен къадын ве эр адымнынъ эркек джыныстаки баласы).
Агъа:
-ака – Ялта тарафы: Гаспра, Мисхор, Айвасиль;
-акъа(й) – чёль тарафы.
(Аиледе кичик балаларгъа коре, яшы буюк огълангъа аит. Джемаат арасында – яш джеэттен буюкче олгъан эр киши).
Огълан къардаш:
-кеде – Судакъ тарафы;
-када, каде – Багъчасарай тарафы;
-къада – Кезлев, Акъмечит тарафы;
-гяде – ялы бою тарафы; Ялта;
-кядя – Алушта тарафы; Корбек к.;
-мата – Керич тарафы;
-ини – чёль тарафы;
-эке (экей) – чёль тарафы: Керич, Джанкой, Ор Къапы.
(Аиледе буюк балаларгъа коре, яшы кичик огълан манасыны анълата. Джемаат арасында — яш джеэттен кичикче олгъан эр киши).
Апте:
-тата – орта ёлакъ тарафы;
-тита – Байдар, Балыкълава тарафы;
-тота – Юкъары Бельбек, Керич, Кефе тарафы; Стиля кою;
-апа – Ялта тарафы;
-абла – ялы бою тарафы;
-абай – Кефе, Ички, Сеитлер тарафы;
-апте – орта ёлакъ, ялы бою тарафы.
(Аиледе кичик балаларгъа коре, яшы буюк къызны бильдире. Джемаат арасында – яш джеэттен буюкче олгъан къадынгъа нисбетен айтыла).
Къыз къардаш:
-кяде – Судакъ тарафы;
-када, каде – Багъчасарай тарафы;
-къада – Кезлев, Акъмечит тарафы;
-гяде – ялы бою тарафы; Ялта;
-кядя – Алушта тарафы; Корбек к.;
-матам – Керич тарафы;
-синъиль – чёль тарафы;
-эге (эгечи) – чёль тарафы).
(Аиледе буюк балаларгъа коре, яшы кичик къыз. Джемаат арасында – яш джеэттен кичикче олгъан къадынгъа айтыла).
Эмдже:
—эмже, эминдже – Ялта тарафы; Мисхор;
—эмдже-баба – ялы бою, Судак, Ускут тарафы;
—икен (уйкен) баба – Кезлев, Акъмечит, Акъшейх, Джурчи тарафы.
(Бабанынъ агъасы я да огълан къардашына айтыла. Судакъ тарафыларында, ялы боюнджа бабанынъ агъасына эмдже баба, деп айталар).
Дайы — Ананынъ, къартананынъ агъасы я да огълан къардашыны бельгилеген термин.
Ала
-хала – ялы бою тарафы;
— алапче – чёль тарафы.
(Бабанынъ аптеси я да къыз къардашыны бельгилеген термин. Чёль тарафында бабанынъ аптесине алапче дерлер).
Тизе
-тезана – ялы бою тарафы;
-тиезе – Мисхор тарафы;
-тейзе – Гурзуф тарафы;
-тизана – чёль тарафы.
(Ананынъ аптеси я да къыз къардашыны бильгилеген сойлукъ термини. Базы больгелерде ананынъ аптесине тизана, деп айталар).
Джиен:
-еген – чёль тарафы.
(Бир аиле теркибинде бири дигерине агъа, апте я да къардаш олгъан инсаннынъ баласы, буюклерге, яни джиен сайыла).
Торун.
Огъул я да къызнынъ баласы; я да апте, агъа, къардашнынъ баласы буюклерге, яни къартбаба, къартана, я да эмдже, ала, дайы, тизеге нисбетен торун сайыла.
Торунче — Торунларнынъ баласы. Сюляле терегинде дёртюнджи несиль.
Никях джеэттен догъмушлыкъны бильдирген терминлер
Нишанлы – сёз кесимден сонъ огълан ве къызнынъ ичтимаий тарз алы.
Келин:
—гелин – ялы бою тарафы.
(Огъулнынъ апайы; агъа я да огълан къардашнынъ апайы).
Киев:
—гиёв – ялы бою тарафы.
(Къызнынъ акъайы; апте я да къыз къардашнынъ акъайы).
Апай:
—апакъай – чёль тарафы;
—аврат – Судакъ тарафы;
—къары – орта ёлакъ тарафы;
—хары – ялы бою тарафы.
(Эр адамынен никяхта айры аиле тизип яшагъан къадын; эркекнинъ омюр аркъадашы. Джемаат арасында къадынлар джынысына аит инсан (къадын киши).
Акъай:
-къоджа – орта ёлакъ тарафы.
(Къадын кишинен никяхта айры аиле тизип яшагъан эр адамы; къадыннынъ омюр аркъадашы. Джемаат арасында эркеклер джынысына аит инсан).
Къайната:
-хайната – ялы бою тарафы;
—хайнята – Алушта тарафы.
(Айры аиле теркибинде келинге я да киевге нисбетен апайнынъ я да акъайнынъ бабасына айтыла).
Къайнана:
—хайнана – ялы бою тарафы.
(Айры аиле теркибинде келинге я да киевге нисбетен апайнынъ я да акъайнынъ анасына айтыла).
Къайнагъа:
—хайнагъа – ялы бою тарафы.
(Аиле теркибинде келинге я да киевге нисбетен апайнынъ я да акъайнынъ агъасы).
Къайын:
-хайн – ялы бою тарафы.
(Аиле теркибинде келинге я да киевге нисбетен апайнынъ я да акъайнынъ огълан къардашы).
Корюмдже тата:
—пике апа – Ялта тарафы;
—бике – Алушта тарафы;
—пке, пче – чёль тарафы.
(Аиледе келинге нисбетен акъайынынъ татасы).
Корюмдже:
—бикече – алушта тарафы.
(Аиледе келинге нисбетен акъайынынъ къыз къардашы).
Балдыз —. Апайнынъ киевге нисбетен аптеси я да къыз къардашы.
Келиндеш:
-эльти – чёль тарафы;
—абсын (авсын) – Керич тарафы.
(Бири-бирине нисбетен агъа-къардашларнынъ апайлары).
Баджанакъ — Бири-бирине нисбетен апте-къардашларнынъ акъайлары.
Къуда — Киевнинъ я да келиннинъ бабасы.
(Буюклернинъ бири-бирине нисбетен къулланылгъан термин).
Къудагъый — Киевнинъ я да келиннинъ анасы.
(Буюклернинъ бири-бирине нисбетен къулланылгъан термин).
Къудабаба:
—къудабба – орта ёлакъ тарафы.
(Агъа я да аптенинъ къайнатасы).
Къудаана:
—къудапче – чёль тарафы.
(Агъа я да аптенинъ къайнанасы).
Енге:
—энге, инге – ялы бою тарафы;
—дуду – Багъчасарай, Байдар тарафы;
-энгеана – чёль тарафы; Судакъ;
—дженге – чёль тарафы; Кезлев, Акъ-Шейх;
-эльтабай (эльти абай) – Ички, Сеитлер, Кефе тарафы.
(Аиленинъ кичик азалары агъанынъ, дайынынъ я да эмдженинъ апайына айталар. Айны шу термин ананынъ енгесине (дудусына), къартбабанынъ агъа-къардашларынынъ апайларына аит. Джемаат арасында бирде-бир къадынгъа якъынлыкъ дереджесини косьтермек ичюн хитап сёзю).
Эниште:
—эниште баба – чёль тарафы; Судакъ тарафы.
(Эсасен аптенинъ, тизенинъ, аланынъ акъайына нисбетен къулланылгъан термин. Айны сёзнен ананынъ, бабанынъ аптесининъ акъайына да хитап этелер).
Урув:
-тухум – ялы бою: Ускют тарафы;
—уругъ – чёль тарафы; Кезлев, Акъшейх, Акъмечит.
(Джумле сой-акърабаны бильдирген сёз. Догъмушлар, тувгъанлар).
Такъдир эмиринен сойлукъ мунасебетине киргенлер
Огей ана:
—аналыкъ – орта ёлакъ.
(Бир айры аиле теркибинде балагъа ана тарзында булунгъан догъмуш олмагъан къадын).
Огей баба:
—бабалыкъ – орта ёлакъ.
(Бир айры аиле теркибинде балагъа баба тарзында булунгъан догъмуш олмагъан эр адамы).
Огей огъул — Бир айры аиле теркибинде ана я да баба тарзында булунгъан инсангъа догъмуш олмагъан огълан бала.
Огей къыз — Бир айры аиле теркибинде ана я да баба тарзында булунгъан инсангъа догъмуш олмагъан къыз бала.
Огей къардаш — Бир айры аиле теркибинде догъмуш балагъа нисбетен догъмуш олмагъан къардаш.
Эвлятлыкъ:
-алынма бала – орта ёлакъ тарафы.
(Догъмуш олмагъан ана я да бабагъа нисбетен эвлят оларакъ алынгъан бала).
Сют ана:
-эмчек ана – Ускют тарафы.
(Баланы эмиздирген догъмуш олмагъан къадын).
Эмикдеш, сют къардаш — Сют анасынынъ баласы, берабер эмиздирильген догъмуш олмагъан балалар.
Эмчек баба – Ускют тарафы.
(Кимнинъдир сют анасынынъ акъайы).
Аталыкъ – Тербиеджи эр киши.
Дая — Яш баланы бакъкъан къадын, тербиеджи.
Дюньяхрет – Ускут кою. Ускютлилер арасында бирде-бир инсан, къоранта (къоранта азасы) агъыр алгъа къалгъанда, дигер бир инсангъа мураджаат этип, ондан ярдым булур исе, ярдым къолуны узаткъан инсан эндиден сонъ, базы керелери, бу къоранта азалары ичюн дюнья(а)хрет агъа, абла, къардаш олып къала эди.
Кирва баба – Айсерез кою. Биз тапкъан малюматларгъа коре, кирва баба суннет мерасиминде иштирак эте ве керек масрафларны озюне ала. Суннет япылгъанда, кирва огъланны тута. Бундан сонъра бу инсан баланынъ тербиеси ве аятында чокъ иштирак эте. Кирвелик эки аилени пек сыкъ багълай ве, къан джеэттен догъмуш олмагъан балалар бири бирине эвленмей.
Кирвелик Туркиенинъ тек Анадолу топракъларында белли.
Шевкет КЪАЙБУЛЛА
