[Шевкет ЮНУС]
Миллий эдебиятмызда кечкен асырнынъ алтмышынджы сенелери пейда олгъан несиль арасында Айдер Османнынъ айрыджа ери бардыр.
Эсерлериндеки халкъчанлыгъы, ерине коре мергин фикирлери, бедиий терджимелериндеки назиклик, идареджиликтеки аталыгъы, юксек босагъаларда халкъыны къайгъырмасы онынъ хатырамызда бир ферасетли инсан киби сакъланып къалмасына весиледир. Албуки, истидатлы несирджи, журналист, «Йылдызнынъ» баш муаррири, Языджылар Бирлигининъ ребери оларакъ о, яшагъан девирининъ набызы ве маджераларыны бир башкъаджа сезген ве бунъа даир бир чарелер корьмек кереклигини дуйгъандыр.
Бу сырада къадери онъа буюк несиль иджаткярларындан варислик мисали корьмеге къысмет эткендир ки, бу тесир Айдер Османнынъ эм бедиий эсерлеринде, эм тенкъидий макъалелеринде дуюла. Олар вастасынен о, яшдашлары ве яшча иджаткярларгъа мураджаат эткен. Онынъ несир эсерлери диссертацияларда дикъкъат объектине чеврильди [1; 6], кель-келелим «Саба ола, хайыр ола» повестиндеки Хатидже образынынъ там ачылып-ачылмаювы меселеси исе окъуйыджыджылар арасында агъзавий тартышувларгъа себеп олды. Сонъкиси, барсын, айры макъаленинъ мевзусы олсун… Бугуньки ишимиз Айдер Османнынъ эдебий тенкъит саасындаки хызметине багъышланаджакътыр ки, бу ерде бир бошлукъ мевджут.
Семерели тенкъит мисаллерини Айдер Осман сексенинджи сенелернинъ ильк ярысында берип башласа керек, артыкъ бу вакъыткъа келип онынъ «Биз бир дюньяда яшаймыз», «Инсанлыкъ алы», «Кузь ели», «Маалле бекчиси я да динозаврнынъ битирилюви», «Расткелиш» икяелери, даа сонъра «Тутушув», «Саба ола, хайыр ола» адлы бегенилип окъулгъан повестьлери пейда оладжакъ. Бу такъым эсерлер саесинде артыкъ баягъы эдебий теджрибеге саип олгъан несирджининъ башкъаларгъа, башта бир энди-энди иджат къапысыны ачаяткъан генчче къалемлерге ёл-ёрукъ косьтермеге акълыдыр.
Ери экен, 1983 сенеси «Йылдыз»да басылгъан «Дедиль адымлар (Яшлар яратыджылыгъына бир назар)» макъалесини къайд этейик. 1982 сенеси Ташкентте нешир этильген «Къарылгъачлар» джыйынтыгъы чыкъмасы ве анъылгъан меджмуада эсерлери басылмасы мунасебетинен язылгъан бу макъалесинде анъылгъан тенкъитчи яшларгъа бабаджасына янашып, яшлар белли бир джесюрлик косьтергенлерине шадлана. Булар даа тюневин «кимсеге белли олмагъан адлар олып, вакъыт кечтикче» танылып баргъан Шукри Аппазов, Решид Мурад, Айше Кокиева, Гульзар Дерменджи, Исмаил Керимов, Венера Ибраимова, Наджие Аметова ве Юнус Кандымовлардыр ки, Айдер Осман оларнынъ эсерлерине къыймет кесерек, бу несиль «эм сайыджа, эм мааретче гурьдели осьмекте» олгъаныны къайд эте.
Бу сырада хусусан Шукри Аппазовнынъ «шиирлери мундеридже ве шекиль бирлигининъ узьвийлигинен айрылып тургъаны», яшча олса да, язгъан эсерлеринде пишкинлиги корюнгенини, «онынъ эр бир шииринде терен мана, оригиналь ифаде шекли бар» олгъаныны, «сёзнинъ къуветини яхшы бильгенини» [2, c. 141] къайд этип, эсеринден мисаллер кетире. Айны бунынъ киби макъаленинъ муэллифи конкрет шаирлернинъ конкрет эсерлеринде токъталып, олар илериде гузель махсулат береджеклерине ишана. Булардан бири Юнус Кандымовдыр ки, эгер онынъ ильк шиирлеринде араштырув руху сезильген олса, шимди о, «эдебиятта ёлуны тапкъан, муреккеп фикирлерини муреккеп шекильде, мантыкъий бирликте беян этмеге икътидары еткен шаир киби иджат эткени» айтыла [2, с. 143–144].
Затен тек метх этмекнен сынъырланмайып, тенкъитчи айны заманда «яшларнынъ шиирлери бедиий ве гъаевий джиэттен бир севиеде» олмагъаныны, «базы шиирлерде айтыладжакъ фикир кереги киби конкретлештирильмегенини, (…) базыларында исе эсерден чыкъарылгъан хуляса бираз чыплакъ олып, тек къафие ичюн язылгъан бош къафие, къуру тасвир, аятий фактларны къайд этип кечюв, фикир къаршылыкълыгъы я да тарлыгъы, фикирни туманлаштыргъан риторика расткельгенини» [2, с. 144] ургъулай.
Анъылгъан истидат саиплерине мураджаат этеркен, Айдер Осман олардан биринде «мевзунынъ тарлыгъы я да бир тарафлылыгъы корюнгенини, бир мевзуда чокъ шиир язув шаирнинъ озь-озюни текрарлавгъа алып келеджегини, бундан къачынмакъ кереклигини» хатырлата. Кель-келелим бу усулны тенкъитчи эдебият алеминде чокътан темеллешкен, яни бедиий иджаткъа алтмышынджы-етмишинджи сенелери буюрып башлагъанларгъа да нисбетен къуллана. Джумледен, Мамбет Алиевнинъ икяелерини козьден кечиргенде, бу языджы миллий тиль инджеликлерини бол-бол къуллангъаныны косьтерип, о, эвель заманнынъ чынълашувларына бенъзеген шейлер, бир сыра фольклор нумюнелерини сыкъ-сыкъ къуллангъаныны къайд этип, «автор шекиль къурбаны олып къаладжагъыны» хатырлата. Дей ки, бу хусусиет Мамбет Алиев «эсерлерининъ умумий къыйметине эки тюрлю тесир эткени козьге чарпа: биринджиден, аталар сёзлерини семерели файдаланувнен автор беяннынъ, тасвирнинъ, диалогларнынъ къуветлешмесине, образлы олмасына ирише; экинджиден, оларны чокъ къулланувнен текстни агъырлаштыра, (олар) эсерде эсас сюжет линиясынынъ инкишафына кедер эте, базы алларда исе мундеридже ибарелер къурбаны олып къала, персонажлар исе бири-бирлеринен аталар сёзлерини, фразеологизмлерни билюв саасында ярышлашаяткъан киби келелер» [3, с. 163–164] деп ала.
Даа бир макъалесинде тенкъитчи Ибраим Паши «базы алларда характерлерни ачувда деталлерни ве эпизодларны суньийлештирип, эсассыз психологизм догъургъаныны» [3 c. 213–214], Билял Мамбет исе балалар тарафындан севилип окъулса да, «бабалар ичюн язылгъан шиирий эсерлернинъ сатырлары, къафиелери толу, текмиль олмакъ ве енгиль окъулмакъ кереклигини» хатырлатып, о, «базы алларда сатырларны «сындыргъаныны», текмиллемегенини, сатырлыр бир нефеснен окъулмагъаныны» къайд эте [4, c. 119].
Корьгенимиз киби, Айдер Осман-тенкъитчи эм акъранлары, эм яшча иджаткярларнынъ конкрет эсерлерини козьден кечире. Эбет, яш къалемлернинъ «коллектив суретте нешир этильген ильки китабына умумен поэзия огюне къойылгъан талаплар эсасында къыймет кесмек догъру олмайджагъыны» да анълап, бу иджаткярлар илериде «эминликнен къанат кереджеклерине» умют козюнен бакъа…
Анъылгъан яш иджаткярларнынъ аман-аман эр бири сонъра макъале муэллифининъ ишанчыны олдукъча акълап, земаневий эдебиятымызны даа юксекче басамакъкъа котергенлерининъ бугуньде-бугунь шаатыдырмыз. Айдер Осман анъылгъан макъалелерини къаралагъанда, шу девирде гурь илерилеген бедиий эдебиятымыз бундан сонъ да гузель махсулат берип тураджагъына ишангъандыр, ишанмакъ да дегиль, буны табиий ал сангъандыр, чюнки докъсанынджы сенелернинъ башында асыл олгъан вазиетте укюм сюрген алгъа ола бизим де «къалабалыкълы вазиетимизни» корип, бир макъалесинде о, «патлай» да, «ал-азырда, эдебиятымызда шашыладжакъ дереджеде къарышыкъ, къалабалыкълы вазиет укюм сюрмекте. Дерсинъ, чалгъы-чагъанасыны чалдыра-чалдыра дургъунлыкъ девири кене къайтып кельди ве эр кесни токътатты. Театр пьеса истей, ойналаджакъ киби пьеса ёкъ. Языджылар, журналистлер бар, амма эсер язмагъа адам ёкъ. Патта-сатта язылгъан эсерлернинъ исе не ичюн язылгъаны, муэллиф не демек истегени анълашылмай. Кимерде исе о дередже аджеми, сатхий эсерлер языла ки, басмагъа эсер тапылмагъаны алда оларны къайтармага меджбур оламыз» [5, с. 178], деп, къасеветке дала.
Бойле этип, эдебий эсанаснынъ ичинде озю иштирак эткен Айдер Осман чаресине коре эдебий тенкъит юкюни де чекип, девир эдебиятындаки гузель алларны къайд этмекнен бир сырада иджаткяр насыл олмалы, неден къачынмалы, неге ынтылмалы мевзуларындаки «дерслерини» быракъып кете. Бунынъ черчивесинде башлангъыч хулясамыз шудыр:- эдебиятшынаслыгъымыз тарихында Айдер Османнынъ айрыджа ери бардыр ки, кенди макъалелеринде о, яшдашлары ве эсерлерини ХХ асырнынъ сексенинджи сенелери такъдим этип башлагъан генч къалемлернинъ «осюв басамакъларыны» козьден кечире;- айры языджыларнынъ эсерлеринде мундеридже ве бедиий шекиль, эсернинъ гъаеси киби меселелерни талиль этеятъан ишбу тенкътчи олар бири-биринен сесленмек кереклигини хатырлата, мевзу меселесине кельгенде исе оларны текрарлавдан къачынмакъ кереклигини айта, чюнки мевзунынъ текрарланмасы «озь-озюни текрарлавгъа алып келир» дей.
Бойледже, Айдер Османнынъ эдебий-тенкъидий мирасынынъ ильмий джеэттен огренильмеси эдебиятшынаслыкъ фикиримизнинъ ХХ асырнынъ экинджи ярысындаки инкишафына даир бильгимизни кенишлетир. Онынъ ишлеринде эм айры иджаткярлар, эм оларнынъ «джыйма портрети» талиль этилип, бугуньки кунюмизде де муимлигини джоймагъан фикирлер бильдириле.
Къулланылгъан менбалар
1. Джемилева, А. Поэтика повествования в крымскотатарском рассказе 70-80 годов ХХ века : монография / А.А. Джемилева. – Симферополь, 2022. – 168 с.
2. Осман, А. Дедиль адымлар / А. Осман // Йылдыз. – 1983. – № 3. – С. 140–144.
3. Осман, А. Осюв басамакълары / А. Осман. – Ташкент : Гъ Гъулам адына эдебият ве санаат нешрияты, 1984. – 224 с.
4. Осман, А. Земаневийлик ве шаир / А. Осман // Йылдыз. – 1984. – № 3. – С. 113–122.
5. Осман, А. Шимдики эдебиятымыз акъкъында тюшюнджелер / А. Осман // Йылдыз. – 1993. – № 3. – С. 177–179.
6. Сеферова, Ф.А. Этические идеалы крымскотатарской прозы 60-80 гг. ХХ века : монография. – Симферополь, 2009. – 208 с.
