Mahmud Qırımlınıñ «Yusuf ve Zuleyha» poeması şimdiki zamanda qırımtatar edebiyatınıñ eñ birinci yadikârlıq olaraq sayıla ve tahminen XIII asırnıñ birinci yarısına aittir. Eser «qırımca» ya da «deşt» (yani qıpçaq) tilinden «türk» (tercimannıñ terminleri) tiline, farz olunğanı kibi, Mahmud Qırımlınıñ yaş zamandaşı – şair Haliloğlu Ali tarafından yapılğan tercime olaraq saqlandı. Tercime, yedi eceli beyit şeklinde yazılğan 1400-den ziyade dörtlükten ibarettir.
Yadikârlıqnıñ belli olğan eñ eski hususiy tetqiqatı, rus şarqşınas P. Falevniñ 1925 senesi «Asiya RİA muzeyi esnasındaki Şarqşınaslar Kollegiyasınıñ tezkereleri» mecmuasında neşir etilgen “»Qırım» poemanıñ «Eski-osmanlıca»” tercimesi adlı bir maqalledir [1]. Maqalede 23 Zil-qade 958 s./ 22 noyabr 1551 s. (V. Perç tarafından oqunğan tarih) tarihında, Gota şeerinindeki (Almaniya) Gertsog kitaphanesinde saqlanğan Mahmud Qırımlınıñ Haliloğlu Ali tarafından tercime etilgen poemanıñ cedveli qısqaca taqdim etildi ve ayrıca poemanıñ emiyetli arapgrafikalı parçası ketirilmekte (eserniñ soñki qısmı).
Mezkür poema cedveli Gota şeerindeki Gertsog kitaphanesiniñ şarq eylazmalarına bağışlanğan ve 1864 senesi Vena şeerinde neşir etilgen V. Perç katalogında 19 nomera altında mevcuttır [2, s.30].
Şimdiki zamanda Mahmud Qırımlınıñ poema elyazmasınıñ taqdiri belli degildir, Gota şeerindeki Gertsog kitaphanesiniñ şimdiki toplamında, elimizde olğan malümatlarğa köre bu elyazma yoqtır.
Bu cedvelden ğayrı, Mahmud Qırımlınıñ poema tercimesiniñ başqa elyazmaları bellidir. Böylece, 1960 yılı poemanıñ tam metini (faksimile), meşur türk edebiyatşınas İ. H. Ertaylan tarafından İstanbulda basıldı. Nişir, belli türk bibliofil Raif Yelkenciniñ şahsiy kollektsiyasında tapılğan 1235/1819-20 senelerniñ cedveli esasında yapılğandır [3].
Poema metini, İ. H. Ertaylannıñ «Yusuf ve Zuleyha aqqında ilk türkçe poeması» közge çarpqan serlevalı maqalesinden evel kelir [4]. Bu maqale daa evel, 1948 senesi «Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi» mecmuasında neşir etilgen edi [5].
Soñ yılları Türkiyede bir qaç poema cedveli daa tapıldı, bazı tekstologik çalışmalar yapıldı, poemanıñ müellifligi, original ve tercime yazılma zamanı, tilniñ hususiyetleri ve diger mevzular aqqında gipotezalar teklif etildi [6-9].
Qırımtatar edebiyatşınaslığında Mahmud Qırımlınıñ poeması aqqında ilk sefer meşur qırımtatar şairi ve edebiyatşınası E. Şemi-zade «Şair Asıq Ümer ve onıñ klassik edebiyatımızdaki yeri» maqalesinde añdı [10]. Daa soñra 1996 senesi, «Qasevet» mecmuasında qırımtatar pedagog ve edip K. Qonuratnıñ (K. Üseinov) «Qırımtatar edebiyatınıñ menbaları: Yusuf aqqında eki poema» serlevalı maqale dünya yüzü kördi [11].
Bu maqalede müellif bir sıra gipotezalarnen çıqışta bulundı. Birinciden, eki şairniñ: Mahmud Qırımlınıñ poema tercimesiniñ müellifi – Haliloğlu Alini ve meşur Qul Ğali – aynı süjetli daa bir poemanıñ müellifini («Qıssa-i Yusuf», 630/1233 s.) tıpqılığını farz etti. Ekinciden, K. Üseinov (Qonuratlı) Mahmud Qırımlınıñ poeması 1220-inci seneleri yazıla bilecegini tahmin etti («qırımca» ya da «deştçe», yani qıpçaqça) ve biraz soñra 1228-1230-ıncı seneleri – Haliloğlu Ali tarafından «türkçege» tercime etildi (er alda eski anadolu tiline). Soñ olaraq, 1233 senesi aynı Haliloğlu Ali, aynı zamanda da «Qul Ğali», aynı süjet üzerine müstaqil bir eser yazdı.
Buna parallel olaraq, K. Üseinov tarafından, 1960 yılı İstanbul basqısı esasında poemanıñ latincege transliteratsiyası yapıldı. Poemanıñ bu latingrafikalı versiyasınıñ müim bir qısmı 1999-2000 seneleri qırımtatar «Günsel» mecmuasında (1-7) neşir etildi. Daa soñra, belli qırımtatar şairi ve edebiyatşınası R. Fazıl tarafından bu latingrafikalı versiyasına tayanıp, 2013 yılı Aqmescitte ayrı bir kitap olaraq basılğan poemanıñ kirillgrafikalı bir versiyası azırlandı [12]. Poemanıñ ayrı qısımları farqlı yıllarda rus ve ukrain tillerine tercime etildi.
Mahmud Qırımlınıñ Gota şeerindeki Gertsog kitaphanesiniñ eski toplamında bulunğan poema elyazmasına qaytsaq, mezkür elyazmanıñ qıdırma mevzusında alman tarafınen konsultatsiyalarda bulunmaq soñ derece müimdir.
Edebiyat
- Falev P. Staro-osmanskiy perevod «krımsköy» poemı // Zapiski Köllegii Vostokovedov pri Aziatskom Müzeye RAN. T. I. – L.: RAN, Glavnauka, Gösizdat, 1925. – S. 139–160.
- Die orientalischen Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Gotha. Auf befehl Sr. Hoheit des herzogs Ernst II. Von S. Coburg-Gotha. Verzeichnet von Wilhelm Pertsch. – Wien, 1864. – 240 s.
- Kırımlı. Yusuf ile Züleyha / Haz.: I. H. Ertaylan. – Ist., 1960. – 19 + 218 s.
- Ertaylan I. H. Türk Dilinde Yazılan “Ilk Yusuf ve Züleyha / Kırımlı. Yusuf ile Züleyha. Haz.: I.H.Ertaylan. – Ist., 1960. – S. 2–19.
- Ertaylan İ. H. Türk Dilinde En Eski Yusuf ve Züleyha / İ. H. Ertaylan // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. – C. 3. – SAYI 1-2. – 30 Kasım 1948. – S. 211–230.
- Ayan G. Ahmed Yesevi etkisiyle yazılan iki Yusuf u Züleyha / Gönül Ayan // Türkiyat Araştırmaları Dergisi. – Sayı 3. – Konya, 1997. – S. 31–38.
- Deniz R. Halil Oğlu Ali’nin Yusuf ve Zeliha Kıssası. Elazığ, 1998. (Basılmamış Doktora tezi).
- Köktürk Ş. Halil Oğlu Ali’nin Yusuf ile Zeliha hikâyesi // Turkish Studies. İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish o Turkic. – Volume 2/4, Fall 2007. – S. 555–617.
- Argunşah M. Haliloğlu Ali’nin Yusuf ve Zelihası ve dili üzerine yeni görüşler // Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalışytayı Bildirileri (1-2 Aralık 2010) / Yayına hazırlayanlar : Mustafa Özkan, Enfel Doğan. – İst., 2013. – S. 23–38.
- Şemi-zade E. Şair Aşıq Ümer ve onıñ klassik edebiyatımızdaki yeri // Ömür ve yaratıcılıq. (Edebiy maqaleler) / Eşref Şemi-zade. – Taşkent, 1974. – S. 93–136.
- Konurat K. K istokam krımskotatarsköy literaturı : Dve poemı o Yusufe // Qasevet. – 1996. – № 1 (25). – S. 8–14.
- Mahmud Qırımlı. Yusuf ve Zuleyha : tarihiy destan / neşirge azırlağan Fazıl R.; arap urufatından latinge transliteratsiya yapqan Qoñuratlı K. – Simferopol, 2013. – 220 s.
Foto: İsmail Gasprinskiy adına qırımtatar cumhuriyet kütüphanesi/Крымскотатарская библиотека имени И. Гаспринского
