Balta şeeri (1860 ss. haritası). Qırımtatarlarnıñ izleri artından. Ukraina.
1768 sene 5 mart. Saba tañında, kiçik Balta adlı qırımtatar şeeriniñ sakinleri, silâlı arbiyler kirip kelmesinen uyandılar. Silâlılar er yerni yaqıp, viran etip, yıqtılar. Evler, camiler, meşur büyük qapalı çarşı – bir şey qalmadı. Viran etüvler bir qaç saat devam etti. Aynı vaqıtta boyle adiseler Dubassarı şeerinde de yüz berdi.
Daa keççe aniqlanğanına köre, bu viranlıqnı general Kreçetnikovnıñ reberliginde rus arbiyleri etken eken. Sanki bu işler tesadufen olğan eken, ruslar lehlerni artından quvalağanda başqa devletniñ yerlerine kirgenini farq etmegenler. Lâkin bu desaduf olmağanını er kes añlağan edi. Çünki Rus tarafına endi çoqtan Qırım ve Osmanlı devletlerinen dava kerek edi. Bütün olğan diplomatik añlaşmalarğa qarşı, olar bile – bile siñirlerni boza ediler, Qırım devletinde yaşağan, iç bir şeyde qabaatı olmağan adamlarnı bile öldüre ediler.
Demek, şu 1768 senesi olıp keçken vaqıyalardan soñ, cenk açılması tabiy bir şey olğandır. Qırım hanlığı ve Osmanlı devleti birleşip Rusiye basqınçılığına qarşılıq kösterip başladılar. Bu cenk balaban ve fena neticelerge ketirdi.
XVIII asırnıñ ekinci yarısında Balta şeeri Qırım hanlıgınıñ Yedisan bölgesine kire edi.
Yedisan bölgesinñ sıñırı olaraq Aq – Su (Cenübiy Bug), Özü – Su (Dnepr) ve Turla (Dnestr) özenleri hızmet etkendirler. Ğarpta Yedisan Bucaqnen, şimaliy – ğarpta Reç Pospolitayanen ve cenüpte Qara deñiznen sıñırlene edi.
Qırım hanlığı meydanğa kelgeninen Yedisan olarnıñ imayesi altına keçkendir.
1492 senesi Dnepr özeniniñ yalısında, Mengli Giray tarafından Can – Kermen qalesi yasatıldı. Amma 1526 senesi bu yerler Osmanlılar imayesine keçti ve Özü – Kalesi dep adlandırılıp başladı.
Yedisannıñ qalğan yerleri ise, Qırım hanlığında edi ve mında Yedisan ordusınıñ noğayları yaşay edi.
XVIII asırnıñ tarihçisi İogan Tunmann, Yedisan aqqında aytqanda, mında mustaqil ve küçlü sülâleler yaşay edi, dey. Aynı olar 1758 senesi tahtqa Qırım Giraynı ketirttiler. Demek, Yedisanlılar hanlıqnıñ siyasetine de tesir etme küçleri bar eken.
Yedisan demek – bu yedi sülâlege mensüp olğan yerler demektir. Bu topraqlarınıñ ekseriyeti çöllük edi, Tek şimaliy ve şarq taraflarında dağlar ve vadiylikler bar edi. Cenüp tarafından ise deñizge çıqa edi. Ösümlikler pek az edi. Tek yüksek otlar öse edi. Mında qoy, balaban ayvan, at ve deve baqmağa yahşı edi. Topraqlar bereketli edi, onıñ içün mında boğday östürip, yerli halq güzel qazana bile edi. Güzel qazançnı bir qaçtane tuzlu göllerde ketire edi. Yedisan yerlerinden Aq – Su, Turla, Kodıma, Çapçaklı, Büyük ve Kiçik Berezen, Ulu ve Kiçik Deligel ve daa bir sıra kiçik özençikleri aqa edi.
Bu yerlerniñ tarihiy merkezleri olaraq böyle qırımtatar şeerleri belli edi: Turla özeninde yerleşken Dubassarı şeeri, şimdi o Pridnestrovyege kire,Yeni – Dünya şeeri; yalı böyundaki şeer – qaleler Voziya ve Hacibey – şimdiki Odessa. Ve, elbetteki, Balta şeeri. Yedisan şeeriniñ sakinleri, çoqusı ticaretnen oğraşa ediler. Olar esasen, boğday ve tuz sata ediler.
Bügünki künde, Balta kiçik şeerçik olaraq 20 000 sakinge mensüptir. O Odessa şeerinden biraz şimalce yerleşe, topraqları pek bereketli. Lâkin bir vaqıtları bu kiçik şeerçik, Qırım hanlığında büyük, strategik rol oynağandır.
Daa orta asırlarda Kodıma özeni böylâp müsülman ve hristiyan dünyalarınıñ sıñırı keçkendir. Bu topraqlardan büyük ticariy kervanlar da keçe edi.
Balta şeeri Qırım hanlığı ve Reç Pospolitayanıñ resmiy sıñırı olıp, gümrükhanege malik edi.
Gümrükhaneniñ başını Qırım hanı özü tayın etken. Çoqusı vaqıt bu Yedisan sakinleri edi.
Qırımtatar tilinden balta sözüniñ manası er kesge belli. Ne içün bu şeerge boyle isim berilgen eken, tam belli degil. Amma çoq yıllar devamında şeerniñ bu qırımtatar ismine kimse qulaq asmay edi, onı skandinav, moldova tillerinden kelgen söz kibi tercime etmege tırışa ediler.
Bu şeer Kodıma özeniniñ yalısında noğay qabileleriniñ yerlerinde XVI asırda peyda olğandır. Bir vaqıtlardan soñ bu yerlerge lehlerden ukrainler qaçqan. Olar mında, ale daa resmiy yazılarda Ukrain yerleriniñ yağmacıları, dep qayd etilgen qırımtatarlarnıñ, daa doğrusı, Yedisan noğayları imayesi altında yaşağanlar.
Ve çoqqa barmadan, kiçik şeerçik balaban ticariy şeerge çevirildi. Bu yerlerde açılıp inkişaf etken bazar er tarafqa belli oldı. Avropa, Osmanlı devletinden alucı ve satıcılar kele edi.
Baltada ve Qırım hanlığınıñ başqa şeerlerinde yerleşken bazarları er kün çalışa edi. Buda ticaretçileriniñ mında çeke edi, çünki başqa yerlerde bazarlar tek cuma künleri çalışa ediler.
Mında kelgen ticaretçiler han – taşlarda toqtay ve geceley ediler. Boyle müsafirhanelerniñ yanında mal – mülk saqlamaq içün mağazlar ve anbarlar bar edi.
Çoqusı satılğan mallar yerli işlep çıqarılğan edi. Meselâ, er kes begenip alğan teri, bu topraqlardaki noğaylarnıñ işlep çıqarğan malı edi.
Qırım hanlığından Avropağa Balta şeerinden boğday, et, yağ, teri, tütün, un, yün, sabun, havyar, bal, safyan, esnaf malları kete edi. Şimal, Ukraina taraflarğa ise, tuz, yün, ipek basmalar, şarap, ayaqqap, silâ ve daa çoqtan çoq başqa şeyler keçe edi.
Er yıl at yarmalıqları ötkerile edi.
Baltada ayat qaynay edi. Şeerde yürgenler arasında ukrain, moldova: leh ve türkiy tiller yanğıray edi. Bu yerlerde, orta asırlarda halqlar arası qonuşma tili olaraq qırımtatar tili qullanıla edi. XVIII asırnıñ soñlarına qadar qırımtatar tili, bu yerlerde pek populâr olıp, şimdiki zamanımızda ingliz tili kibi qullanışlı edi.
Balta ep populârlıq ala edi. Ve enden soñ tek ukrainler degil de lehler ve yeudiyler de sıñırnı keçip, bu yerlerde yaşamağa istey ediler.
Adamlarnıñ Balta tarafqa köçmelerini toqtatmaq içün Kodım özeniniñ lehlerge baqqan yalısında 1699 senesi yañı qale ve şeer qurulıp başlay. Bu qurucılıqnı leh mırzası Yüzef Lübomirskiy başlata ve soñradan bu şeer onıñ şerefine Yüzefgrad, dep adlandırıla.
Kodım özeniniñ eki tarafından yerleşken, eki devletniñ sıñırlegen şeerler, birisi Balta, ekincisi de Yüzefgrad, dost yaşağanlar. Silâlı çatışmalar içte olmağan, amma hanlıq şeeri olğan Baltağa ep koç etkenler olğan, atta uniannı qabul etmegen papazlar mında yaşamağa kelgenler.
Amma XVIII asırnıñ 60 – nci seneleri Balta şeerine ruslar ücüm etti.
1768 senesi, Balta çeşit devletiy deñişmeler merkezinde qaldı. Bu deñişmeler, soñradan Qırım hanlığı, Ukraina ve Lehistan tarihlerine tesir etti.
Amma er şey daa 1764 senesi başlağan edi. Bu sene leh qırallığına rus qıraliçesi II Katerinanıñ yaqını Stanislav Avgust Ponyatovskiy keldi. Ruslarnı böyle leh devletiniñ işlerine qarışqanını körgen şlâhta, muhalifetke ketti. Dört yıldan soñ ise, qıral Reç Pospolitayanı yıqa yatqanını körgen soñ, Bar şeerinde toplanıp ruslar qoyğan qıralğa qarşı çıqalar.
Ponyatovskiy qıral olğan soñ, Qırım hanlığınıñ ve Osmanlı devletiniñ Rusiye ile alâqaları daa pek bozuldı. Qırım hanı Maksud Giray ve sultan III Mustafa, cenk başlağan soñ ruslarğa qarşı olıp, konfederatlarğa qol tutalar. Bu arada Ponyatovskiy ruslarnı yardımğa çağıra ve olar bunı manaçıq etip, yarı Ukrainanı zapt eteler. Zapt etilgen yerlerde Bar, Lvov, Krakov şeerleri ola.
Ve aynı zamanda, cenk generalı Kreçetnikov Balta ve Dubassarı şeerlerini yaqmağa emir bere. Bu ise, endi Qırım hanlığınıñ yerleri edi. Ve general bu aqta yahşı bile. Neticede, hanlıq sakinleri vafat etti.
Daa ruslar tarafından şlâhtağa qarşı isyan köterildi. Maksim Jeleznâk özüniñ gaydamakları ile, Volın, Polodii ve Bratslavşina şeerlerini viran ettiler. Baltanı bir qaç kereler yıqmağa tırıştılar.
Baltada olğan vaqıyalar Qırım hanlığını açuvlandırdı ve o deral Peterburgqa mektüp yazdı, andan ise, Balta şeerinde olğan adiseler aqqında bir şey bilmegenlerini bildirdiler.
Bunı isbat etecek olıp ruslar özleri azırlağan gaydamaklarını uralar, amma Qırım hanı ve Osmanlı sultanı bu sanağa işanmaylar. Ve cenkke azırlanıp başlaylar.
6 oktâbr 1768 senesi bir qaç ükümet Rusiyege cenk ilân eteler. Stambulda Gamza paşa, rus elçisine Lehistandan çıqmağa ve Balta ve Dubassarı şeerlerini ğayırdan tiklemege şart qoya. Red etseler ise, cenk başlaycağını haber ete. Amma Peterburg bu şartlarnı red etti, ve demek, cenkni qabul etti. Bu haberni eşitken soñ Avropada Osmanlı – Qırımtatarlarnıñ taraflarını tuttılar.
Balta şeerine qaytsaq, Qırım hanı Mesud Giray, şeerni kötermek içün para yaıra ve andaki yeudilerge yardımcı olmağa söz bere.
Cenk başlağanınen Mesud Giray, öz yerini Qırım Girayğa bere ve o Balta gümrükhanesiniñ başı olaraq ğayırdan Yusuf ağanı tikley.
Meşur frenk seyaatçı baron de Tott, özüniñ hatıralarında nasıldır bir Yusuf ağa, Balta gümrükhanesiniñ başı, Frenkistanğa büyük bir yardım köstere. Amma onıñ bu yardımı içün Mesud Giray onı apis ete. Ve iç bir qandıruvlar hanğa tesir etmey. Yusuf ağanı o azat etmey. Aceba, nasıl bir yardım, ya da hızmet köstergen eken bu gümrükçi?
Baron de Tott bu yerlerde tek elçilik vazifelerini degil de, casuslıq da yapqan. Bundan haberdar olğan Yusuf ağa, ruslarnı kirip kelgenleri aqqındaki haberni birinci olaraq, özüniñ hanına degil de, baron de Tottqa ayta. Bunı eşitken Mesud Giray ise, oña ceza olaraq, gümrükçini apis ete. Lâkin tahtqa Qırım Giray kelgen soñ, o onı azat ete ve vazifesinde ğayırdan tikley.
1768 – 1774 seneleri olğan cenk neticesinde Balta ve Yüzefgrad şeerleri birleşeler ve Qırım hanlığınıñ imayesine keçeler, amma çoqqa değil.
1783 senesi Qırım hanlığı yoq etile. Dört sene keçer – keömez kenede Osmanlılar ve Rusiye arasında cenk başlay. Bu cenk 1791 senesi Yass añlaşması şle yekünlene. Bu añlaşmağa köre özen boyları, ve olarnıñ sırasında Balta şeride Rusiyege keçe.
1783 senesine qadar, Balta şeriniñ sakinleriniñ ekseriyeti olaraq qırımtatarlar, daa doğrusı yedisan noğayları teşkil ete ediler. Amma ondan başqa mında moldovalılar, ukrainler, lehler, yeudiyler yaşay edi. Lâkin 1897 senesinde mında özlerini qırımtatarı dep, tek 233 insan adlandıra ediler.
Zaman keçkeninen şu yerlerde qalğan qırımtatarları da yerli halqlar içinde yoq olıp ketkendirler.
Bügünki künde ise, Ukrainanıñ Odessa vilâyetinde yerleşken Balta şeeriniñ sakinleri özleriniñ temelleri aqqında endi bilmeyler, elbette. Aynı zamanda müsülman olğan tamırlarını, Daniyal Atanıñ dürbesini de bilmeyler, amma bu dürbe daa yaqın vaqıtlarğa qadar Baltadan 30 kilometr uzaqlığında yerlerşe edi. XIX asırnıñ ekinci yarısından şeerniñ yañı tarihi başlay ve o bir vaqıtları olğan balaban sıñır merkezinden, kiçik provintsial şeerçikke çevirile.
Gulnara Abdullaeva
İçtimaiy ağlarda Facebook, Vkontakte, Odnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız.
