Qırımtatarlarnıñ vatanğa qaytmasınen, halqnıñ sevilgen lâtife personajlarından biri – meşur Ahmet aqay Özenbaşlı da qayttı (amma endi öz eşeginen). Eski ve yaş, amma er vaqıt aylaz Ahmet aqay – ziyreklik ve keskin aqıllılıqnıñ timsali – birden tebessüm ve yahşı duyğularnı uyandıra.
Bu şaqalı ve büyük notada, er angi qıyınlıqlarğa baqmadan, istidatlı çölmekçi Şamil İlyasov öz icatkârlığına başladı. Kilden yapılğan, mında, Qırımda sevilgen meşur Ahmet aqay bütün dünyada: Amerika, Almaniya, Romaniya, İsrail, Lehistan, Danimarka ve başqa ülkelerde seyaat ete.
Şamil İlyasovnıñ omuzları arqasında Alimov adında cumhuriyet bediiy oquv yurtu, Tacikistannıñ ögde kelgen ustalarından biri olğan Nigmat Hakimov başlığında çölmekçi bölügi, qayda acemi ressam Gissar vadiy tacik halq oyuncaqnıñ hususiyetlerini menimsemege, añlamağa ve is etmege tırışa edi. Daa soñra Orta Asiyanıñ diger regionlarnıñ ganç oyması, ananeviy örnekli legenler, «aspak» oyuncağı, atlar, halq ustalarınıñ zengin hayal ve ustalıqnen yapqan fantastik ayvanlar kibi halq sanatlarını ögrendi. Orta Asiya (tacik de olmaq üzere) oyuncağına ait hususiyetler – bu şekil çeşitligi, obrazlıq ve lakoniktir.
Duşanbeniñ ustahanelerinde ve çölmekçilik tsehlerinde bir qaç yıl çalışqan soñra, yalıñız kiçik plastikağa taqılmadan, oñı bağça ve park dekorativ eykeline ketirgen yaratıcılıq araştırmasına devam ete, bediiy sergilerinde iştirak ete.
Qırımğa qaytqan soñra, Şamil İlyasov yerli çölmekçiligine çeşitlilik kirsetmege qarar berdi, daa evel yapılğan kil oyuncaqları ortağa çıqtı, yahşı duyğularğa sebep oldı, yaş ve milletke baqmadan kimseni qaytsız qaldırmadı. Temelni saqlap, bilgen er şeyni sintezledi, qabiliyet doğru qararnı tapmağa yardım etti. Şamil, tacik çölmekçiligine, kiçik plastikasına has parlaq renkler ve fantastik obrazlarnı red ete, mında yaratılğan eserniñ obrazını daa da konkretleştire, onı dekorativ bir eykelge yaqınlaştıra – bu bir deve, buğa, sığır, eçki, qoy, eşek, quş. Ğayrıdan tiklengen medeniyetimizge bir oyuncaqnı kirsetti ve oña milliy bir renk berdi.
Diqqat çekken şey, Şamilniñ tek tış hususiyetlernen, yaratılğan personajlarnıñ sıfatlarınen meraqlanmağanı, ancaq pek qıyın olğan, hususan medeniyet ve estetika menimsemeniñ erte devrinde hususiyetlerni añlap, ifade ete bilmesidir.
Kiçik şekil eykellerniñ esas hususiyeti, umum olaraq qırımtatar medeniyetimizge has olğan incelik ve ufaqlıqtır. Bizde monumental plastika yoq edi, atta meşur mimarcılıqta insannı basqan, alçaqlatqan iç bir şey yoq edi. Temelde – etraftaki tabiat ile aenk arzusı, bu müteşem tabiatnen bir olmağa, güzelligini lakoniklik ve ağır-sabırlıqnen qayd etmegedir.
Em tür saylavında em de renkli tipajlarnıñ yaratılmasında ve estetik nazarlar içün muvafaqiyetli bir qullanmanı tapıp olğan bir ressamnıñ muvafaqiyetli olğanını eminliknen aytmağa mümkün.
Şamilniñ normal çalışma şartları olmamasına ve eserleriniñ devamlı satılmamasına baqmadan, Qarasuvbazarda alâ yañı obrazlarnı qıdıra.
Menim, resim ve eykel tiklenmesine, qırımtatarlarğa has olmağan bir şeyge nasıl davrana sualime Şamil İlyasov böyle cevap berdi: «Men tek dekorativ bir harakterge saip olğanını qabul etem, Allah bizge er angi bir insannıñ konkret hususiyetlerge saip olmağan obrazlarnı yaratmaq içün, yalıñız taqlit qabiliyetini berdi («özünizge putlar yaratmañız»). «Mülâjlarnı» yaratqanda, özümizni aşalaymız, istidatsız yapılğan bir eykel, aynı zamanda qıymetli bir insannıñ hatırasını da aşalay.
Zaman, teren bir original obrazı olmadan, yeterlice yahşı olmağan bir bediiy derecede yapılğan eykellerni topraqqa atılıp, kömülgenini isbatladı.
Mikelancelo, Burdel, Rodenniñ eserleri saqlandı ve alâ da meraqlandıra.
– Kene de , sizince, monumental eykelniñ eñ muvafaqiyetli qararnı aytıñız.
– Bu er şeyden evel Rodenniñ «Mütefikkir», bizge daa yaqın Valentin Sidurnıñ («Tövbe») eserleri.
Mında, Qırımda – bu Dilâra Bikeçniñ hatırına, şairlerni, ressamlarnı eyecanlandırğan ve şimdi zamandaşlarımıznı qayıtsız qaldırmağan bir «Közyaş çeşmesi»dir. Qırımda atalarımız muvafaqiyetli bir şekilde em estetik em de funktsional mananı taşığan çeşmelerni manzarağa kirsetip oldılar, diqqat çekken şey de, bu çeşmeler tekrarlanmay edi ve pek dülber resimlengen edi.
– Ya siz sürgün vaqtında ölgen vatandaşlarnıñ hatırasını saqlamaq içün neler yapar ediñiz?
– Güzel, yahşı, zevqnen yaraştırılğan, hulüskârane ve namusnen öz halqına hızmet etken maarifçi, siyasetçi ve başqa insanlarnıñ cedveli olğan levqalı bir cami ya da dürbeni qurmağa teklif eter edim.
– Ve soñ sualim: Qırımnı nasıl körmek isteysiñiz?
– Kerçek bir ressam fikirlerniñ bir generatorıdır ve eñ meraqlı olğanlarnı amelge keçirmeli, yoqsa hasta ola bilir. Bu sebepten, mebuslarnıñ programmalarında medeniyet ve sanatqa daa çoq diqqat etmelerini isteyim. Özenbaş kirişinde büyük ölçüde Ahmet aqaynıñ eykelini tiklemege ister edim ve çölmekçi-zenaatdaşlarım, ayrıca dekorativ plastika üslübinde çoqtan çalışqan Fevzi Seithalilovnen er angi bir şeerde meşur lâtife personajlarından bir kompozitsiya ya da «Qırım efsanesi» adında bir alan qurmaq ister edim.
Böyle bir tecribe dünyanıñ bir çoq ülkelerinde endi çoqtan berli mevcuttır: Frenkistanda, Almaniyada, İtaliyada, Baltik ülkelerinde – Yurmal, Dzintarsta yaraştırıp, insanlarnı sevindirgen dekorativ eykelcilikke keçtiler ve bu menim esas maqsadımdır – insannı quvandırmaq ve yahşı duyğularını uyandırmaqtır.
Sanatşınas Elmira ÇERKEZOVA
