Qırımtatar tili mevzusı halqımız arasında eñ çoq raatsızlağan ve eñ çoq muzakere etilgen mevzularından biridir. Meseleni biraz aydınlatmaq içün elifbemizniñ tarihına bir köz taşlayıq.
Qırımtatar tili – Qırımda şekillengen ve tamır halq olğan qırımtatarlarnıñ tuvğan tili olğanına iç bir şübe yoq. Etrafımızda yaşağan başqa milletler ne deseler bile, tarihiy deliller aqiqatnı köstereler. Nice cenkler, uruşlar yarımadamıznıñ topraqlarında keçti, nice milletler, qabileler bu şerefli topraqlarğa saip olmaq ıntıla ediler, lâkin bizim tamırlarımız o qadar teren ki, «qırım halqı», «qırım tili» degende, halqımız, tilimiz köz ögüne alınmaq kerek.
Qırımtatar halqınıñ tarihı ve bunınen bir sırada tili, edebiyatı, medeniyeti qadimiy zamanlardan öz inkişaf yolunı başladı. Qırımlılır ve olarnıñ türkiy ecdatları tarihiy inkişafında Orhon-Yenisey (runa), uyğur, soğd, mani, arap, latin, slavân (kirill) urufatlarını (grafikalarını) qullanğan yazı sistemalarınen faydalandılar. Umumhalq qırımtatar tiliniñ tarihı Altay devirinden başlansa, qırımtatar tiliniñ yazma yadikârlıqları belli olğan Qadimiy türk devrinde yapılğan bu devirniñ tili ve abideleri bütün türkiy halqlarğa mensüptir. Eñ qadimiy, VI-VIII asırlarğa ait, Orhon-Yenisey özenleri boyunda tapılğan yazılardır. Bu abideler qırımtatar tiliniñ yazma yadikârlıqlardan ilkisidir. Yazılarnıñ esas manası — ecdatlarımıznıñ tuvğan yurtunıñ ululığı ve dülberliginen ğururlanmasından, şereflengenleri aqqında beyan etkenlerinden ibarettir. Runa yazısı birinci milliy elifbe olaraq beş asır devamında qullanıldı. Onıñ yüz elliden ziyade işareti bar. Bu işaretler qırq arif ile berile.
Qadimiy türk qabilelerniñ ösüv devri Altın devri dep sayıla. Şu devirde türkiy tiliniñ qıymeti bütün dünyağa belli olğan, yani tilniñ ürmeti ep artqandır. Şundan sebep, ta o devirde türk tilini ögrenmek ve ögretmek maqsadınen pek çoq kitaplar yazılğan edi. Qadimiy türk abideleri bütün dünyanı ayrette qaldırğan. Qırımtatar tili de türkiy tillerniñ sırasına kirgeni sebebinden qırımtatar tilinde yazılğan eserler diger türkiy halqlarğa, türkiy halqlarnıñ tilinde yazılğan eserlerniñ tili ise bizge añlaşıla. Tamam o devirde halqımıznıñ tarihında, tilimizniñ inkişafında eñ emiyetli, salmaqlı arap yazısı qabul olundı. Bu yazı Arame yazısı esasında şekillendi. Qadimiy yadikârlıqlardan Namar yazısı (328 senesi) ve Zabev yazısı (512 senesi) eñ meşurlarıdır. Bu urufatını qullanmamızda İslâm dinini qabul etüvi, araplarnen ticariy munasebetler kibi adiselerniñ emiyeti büyüktir. Arap elifbesinen birlikte tilimizge bayağı arap sözleri kirdi, adlarımıznıñ tahminen yetmiş fayızı arap adlarıdır.
Arap elifbesine 28 arif mevcut, lâkin qırımtatar tiline has olğan ñ, q, ğ kibi ariflerini ifadelemek içün deñişmeler oldı. Musulman halqları tarafından qullanılğan yazuv Qırımda 1928 senesine qadar işletildi. 1928 senesi Qırımda büyük ve emiyetli til konferentsiyası olıp keçti. Mezkür konferentsiyada eñ emiyetli ve birinci nevbette turğan mevzu «Qırımtatar tiliniñ arap urufatından latin urufatına keçmesi». Bu sualni çezmek içün konferentsiyada bir sıra belli tilşınas, edebiyatşınas alimlerimiz, ziyalılarımız iştirak ettiler. Neticede, qarar qabul olundı ve yedi asır devamında qullanılğan arap elifbesi latin elifbesine deñiştirildi. Elifbe qırımtatar tiliniñ seslerni ifade etmek içün ğayet oñaytlı ve kelişken edi, lâkin qırımtatar yazısı tarihında latin urufatı eñ az müddet işlenilgen urufattır. Buña sebep olğan Sovet ükümetiniñ kirill (rus) grafikası esasında azırlanılğan, yañı qırımtatar elifbeniñ proyekti RSFSR halq maarifi komissarlığınıñ emiri mücibi (№ 989) 1938 senesi iyün 22 tasdiqlandı. Şu aynıñ soñunda, qırımtatar yazısı kirill elifbesine keçirilüvi aqqında qarar çıqtı. 1939 senesi A. İ. Baqqal, A. İslâmov, E.A. Qurtmollayev ve R.M. Mülina yañı rus grafikası esasında ilk qırımtatar imlâ luğatını neşir ettiler. Kirill urufatı qabul etilgeninen, tilimizniñ hususiyetleri, telâffuz incelikleri ğayıp oluv yoluna oğradı. Şu yerde sovetler siyasetiniñ ustalığını qayd etmelimiz, yani halqımıznı tamırlarından üzmek bir vasta olaraq añlamaq mümkün. Meselâ, [ö], [ü], [h] kibi seslerni tek ihtiyarlarımıznıñ telâfuzında eşite bilemiz. Albu ki, tilimizniñ seslerini, telâfuzımıznıñ aenkligini tolusınen yetkizmegen rus elifbesinen alâ da qullanamız.
Tarihımızda öyle oldı ki, qırımtatarlar ve olarnıñ tilleri eki büyük, oğuz ve qıpçaq, qabilelerniñ sıñırında inkişaf ettiler. Şu sebepten, tilimiz ğayet güzel ve zengindir. Qırım tilini yahşı derecede bilgen insan, qalğan yigirmiden ziyade türkiy tillerni añlar ve qonuşa bilir, bu bizim ayırılmaz hususiyetimizdir. Şu izden, elifbeni deñişmek kibi müim meseleni çezilmesinde yengil yollar qıdırmayıp, yani yaqın bir tiliniñ azır urufatını qabul etmeyip, başqa türkiy tillerde bu mevzuda tecribelerinen tanış olıp ve eñ esası tarihiy grammatikalarını, Gaspralı ve Çoban-zadelerimizniñ ilmiy işlerini teren ögrenip, qırımtatar tiline lâyıq elifbeni meydanğa ketirmelimiz.
Aliye Seferşa
