Эльмаз къаш-козьлерини боялар экен, элиндеки кучюк кучьгюсини апансыздан ерге тюшюрип къыргъанда янында отургъан битасы бирден еринден къалкъып, эки элинен башыны тутты да, вайвалап башлады: «Теф-теф, теф-теф! Мына энди кимнинъдир оледжегини бекле! Бесе-белли мени вакътым кельген, бесе-белли мен оледжем… теф-теф!». Адий бир кузьгючикнинъ къырылмасындан бу къадар тесирленген битайнынъ такъмакълавларыны козетир экеним, омюримде ич бир вакъыт хурафаткъа инанмасам да, о вакъыт озюмни бир тюрлю ис этип башладым. Санки олюм ана-мына келип, афакъанлы битайчыкъны керчектен де меним козюм огюмде алып кетеджек киби эди…
Белли ки, инсанлар къальбиндеки къоркъудан, ихтиядждан асыл олгъан, базы огъурсыз тесаддюфлернинъ тесири саесинде догъгъан эсассыз инанувларгъа биз бош инанчлар деймиз. Аджеба, не себептен атта бугуньки маариф заманымызда биле иптидаий джемиетке аит олгъан хурафатларны битирип оламаймыз? Эбет, бугунь танърысындан берекет тилемек, я да онынъ гъадабындан къорунмакъ ичюн Нил озенине бакъире къызларны къурбан кетиргенлерни расткетирмезсинъ. Амма ай я да кунеш тутулгъанда къазан къапагъы чалып, оларны къуртармагъа даврангъанлар ёкъ дегиль.
Кене бугунь окъумыш бир инсан къаве фалындан ярыныны бильмеге истегени киби, баласыны кем козьлерден къорумакъ ичюн онъа бир назарлыкъ такъмакъны да ихмал этмез.
Халкъ арасында пек чокъ худжур инанчлар юре. Оларнынъ къайдан ве не себептен келип чыкъкъаныны Алла бильсин, амма олар омюримизге о дереджеде синъгенлер ки, атта бизге яшамагъа кедер этмекнен берабер, озьара мунасебетлеримизни де осаллаштыралар.
Эм шусы аджыныкълы ки, олар эксильмек ерине, аксине эп чокълашалар. Мына, меселя, сонъ вакъытларда аятымызгъа синъген бойле бир бош инанчны алып бакъайыкъ. Майыс айында гуя эвленмеге олмай экен! Не ичюн, деп сорасанъ, сонъундан бутюн омюр «будешь маяться» экен! Эстагъфурулла! Буны ким тюшюнип чыкъарды да, ким тешкерип бакъты? Эминим, кимсе тюшюнип чыкъармагъан ве тешкермегендир. Амма эр кес инана. Ве бунъа коре майыс айында той япмай. Эм тек алыштыгъымыз ичкиликли, «общий танец»ли тойларны дегиль, атта ичкиликсиз, мусафирлер перделер артына отуртылгъан «акъикъий мусульман» тойларыны да япмайлар. Парадокс – бош инанчларны хурафат ве бидат деп бильген мусульманлар майыс айында той япмайлар!
Мен ичюн парадокс даа шундадыр ки, динге берильген пек чокъ мусульманлар айны вакъытта сапына къадар хурафаткъа берильгенлер. Энъ тааджиплиси, олар кендилерининъ хурафаткъа меилликлерини озь диний итикъадларынынъ айырылмаз бир къысмы деп билелер.
Ислям динининъ бутюн шартларына риает этмеге тырышкъан Муневвер ханым бу эснада ибретли бир вакъианы тарифледи. Онынъ диндар, куньде беш кере намаз къылгъан яхшы бир танышы Муневвер ханым озюнинъ къырылгъан тырнагъыны кесип, чёплюк сепетине ташлагъаныны корьгенде юзюнде дешет акс олунаракъ: «Тырнакъны истеген ерге ташламагъа мумкюн олмагъаныны бильмейсинъми ёкъса! Мына, мен кескен тырнакъларымны махсус бир къутучыкъкъа топлайым да, Къурбан байрамы кунюнде, терек астына комем», — деген. «Меним ачувымны чыкъармакъ къолай дегиль, амма о вакъыт о къадынны аз къалды котеклейджектим. – дей нефретини гизлеп оламагъан Муневвер ханым. – Кесильген тырнакъ киби пусюр шейни садедже чёплюк сепетине ташламкакъ ерине оны Аллагъа къурбан этип коммек анги ахмакънынъ акълына кельди экен?».
Шубесиз бутюн буларнынъ негизинде джаиллик ята . Шу джумледен диний джаиллигимиз де чешит тюрлю бозмаларнынъ пейда олмасына, акъылгъа ятмагъан тасавурларнынъ яйылмасына себеп ола. Умумен, инсан огълу инсан – мистикагъа пек тез чалынгъан бир махлюкътыр. Албу ки, «Инсан яхшылыкъ кельмесине дуа эткени киби, яманлыкъ кельмесине де дуа этер» (Къуран-ы керим, «Исра» суреси, 11-нджи ает). Бу – адамнынъ гизли бир къуветке инанмасы ве бойледже ферахланма ихтияджындан илери келир. Мында бош инанчларгъа «кенди кендине телькин» де къарыша. Бош инанчларнынъ къайнагъына таба догъру барылса, буларнынъ арасында аиле аяты ве ишини бир тертипке къоймакъ ичюн арекетте булунгъанларгъа расткелирмиз. Эски заманларнынъ тербиеджилери аиле эфрадыны гуна ишлемекнен къоркъуткъанлар. «Гедже вакътында тырнакъ кесмек гунадыр» демекнен зайыф ышык шараитинде пис бир тырнакънынъ анда-мында сычрамасынынъ, атта эль кесильмесининъ огюни алмагъа истегенлер. Першембе куню тырнакъ кесмекнинъ савап олгъаныны, эвге берекет кетиреджегини сёйлемекнен де тырнакъларнынъ ич олмагъанда афтада бир кере кесильмесини теминлемеге чалышкъанлар. Эвлерде фелян кунь чамашыр ювулыр, фелян кунь ёргъан къапланыр. Эскиден афта татили олгъан джума кунюне емек азырламакътан гъайры иш къалдырылмаз. Бу – гуна ишлемек къоркъусындан файдаланаракъ, афталыкъ эв ишлерини бир тертипке къоймакътан башкъа бир шей дегильдир.
Бала чамашырларынынъ, бала безлерининъ гедже азбарда йипте асувлы къалмасы яхшы шей сайылмай. Эбет, яхшы шей олмаз, чюнки зеэрли бир боджек бу чамашырлар ичинде гизленебилир, бунынънен бирликте чамашырларнынъ чалынмасы да мумкюн. Мусафир озгъарылгъан сонъ онынъ артындан аман орталыкъны сипирмеге давранмакъ ярамай бир шей сайыла. Я, мусафир бир де-бир себепнен кери дёнюп, о дагъыныкълыкъ, о пусюрликни корьсе яхшы олурмы?. Гедже сокъакъа кирли сувларны сепмек чарпынмакъ къоркъусынен ясакъ этиле. Эльбет, кирли сувларны сокъакъкъа сепкен адам бундан чарпынмаз, амма ёлдан кечкен бир де-бирисининъ устюне чиркеф тёкюльмесининъ ихтималы бардыр.Иште, бунынъ киби даа пек чокъ бош инанчларны сайып кечмек мумкюн.
Гъарп халкълары, бильхасса франсызлар кузьгю къырмакънынъ огъурсызлыкъ кетиреджегине инаналар. Гуя ки кузьгю къыргъан адам еди йыл огъурсызлыкъларгъа огърайджакъ эмиш. Базы улькелерде софрагъа туз тёкюльмеси, софрада чаталларнынъ (вилкаларнынъ) хач шекилинде усть устьке къоюлмасы фелякет алямети оларакъ къабул этиле.
Гъарплылар 13 сайысыны огъурсыз саялар, бир чёп серниктен учь сигар якъылса, о учь кишиден бирисининъ фелякет кореджегине инаналар. Чюнки Иса пейгъамбер (Иисус) ольдюрильмезден эвель Хаварилернен бирликте емек ашагъан акъшам софрасы башында он уч киши олгъан эмиш. Бир дженкте де геджеси сигар якъмакъ ичюн аскерлер серник якъкъанлар, ве бойлеликнен душман оларнынъ булунгъан ерлерини билип, анда атеш ачкъан сонъ сигарыны айны серниктен якъкъан учюнджи аскер яраланып ольген эмиш.
Османлы султаны Сулейман Фатих Истанбулны салы куньлерининъ биринде алгъаны ичюн християнлар салы кунюни огъурсыз сайгъанлар. Сонъра бу анълам тюрклернинъ бош инанчлары арасына да кирген. «Салы куню башлангъан ишлер салланыр» киби тамамиле бош ве ерсиз бир инанч вакътынен тюрклерден бизге де кечкен.
Бир чокълары башкъасынынъ элинден макъас, пычакъ киби кесиджи алетлерни алмайлар. Пек зорунда къалсалар, сол омузы устюнден тюкюрип алалар. Бунынъ киби, сабунны башкъасынынъ элинден алмагъанлар да бардыр. Базылары заккум чечегини (олеандр) къокъласалар, гуя джеэннемге кетеджеклерине, инджир терегининъ тюбюне сув тёкселер, чаршенбе куньлери чамашыр ювсалар ярамай шейлерге ёл ачаджакъларына инаналар.
Келинъиз, кунюмизде энъ кенъ таркъалгъан бош инанчлардан бир къачыны ачыкълап бакъайыкъ.Кузьгю къырмакъ. Юкъарыдан айткъанымыз киби, кузьгю къырмакънынъ огъурсызлыкъ кетиреджегине инаныла. Бунынъ тамырлары та иптидаий адамларнынъ сакин бир сув сатхында озь сымаларыны коререк, аслында рухларыны корьгенлерине инангъанларына барып чыкъа. Кузьгю де сув сатхы киби сымамызны акс эттиргени ичюн инсангъа рухуны косьтерген киби сайылгъан. Рухны косьтериджи бир шейнинъ къырылмасы исе, табиий ки, инсаннынъ ольмесини талап эткен бир шарт оларакъ ёравлангъан.
Мердивен астындан кечмек. Эгер бир де-бир мердивен астындан кечсенъиз, чырагъынъыз янгъан! Зира, танърыларнынъ гъазабы устюнъизде оладжакътыр. Мердивен астындан кечтинъизми, артыкъ кери дёнмек ёкъ, сакъын кене кечмеге тырышманъыз, пармакъларынъызны тююмленъ ве бильген дуаларынъызны окъумагъа башланъ. Не ичюн дейсинъизми? Мердивен геометрик шекиль оларакъ диварнен я да таяндырылгъан башкъа бир юзьнен учькошелик тешкиль эте. Бу учькошелик христиан инанчындаки «Теслис»нинъ яни «троебожие»нинъ темсили деп билине. Ойле экен, бу аланнынъ ичине кирмек гуна олып, огъурсызлыкъ кетирир. Корьгенинъиз киби, зыр ахмакълыкъ, амма бунъа инангъанлар аз дегиль.Къара мышыкънынъ шерри бармы? Ёлунъызгъа бир къара мышыкъ чыкъты, деп тасавур этейик. Эксериетимиз не япармыз? Токътап турармыз ве кимден бизден эвель кечмесини беклермиз. Я да чареси олмаса, керчектен раатсызланып, огъурсызлыкъ юзь береджегини беклермиз.Юкъарыда айткъанымыз киби, бутюн буларнынъ догърудан догъру Ислям дининден алып береджеги олмамакътан гъайры, олар бугуньки яшайышымызгъа пек эски къавмлардан етип кельгенлер. Эбет, ич бир шей озь-озьлюгинден пейда олмай. Лякин эминликнен айтмакъ мумкюн ки, «босагъада отурмакъ олмаз», «босагъада турып селямлашмакъ мумкюн дегиль» деген бош инанчлар бизге башкъа къавмлардан, джумледен озьбеклерден кечкендир. Себеби – адий. Къырымтатарларнынъ несеб-несли ич бир вакъыт атешперест олмагъан эди. Атта Къырымгъа Ислям дини кельмезден эвель де мында атешперестлик олмагъан. Албу ки, Орта Асия халкълары джахилий девирлерде атешперестлик (онынъ земаневий авропаджа ады – зороастризм) динине итикъад эткенлер ве бу дин векиллерининъ урф-адетлерине коре, эджели етип, вефат эткен шахсларнынъ джеседлери дагъ-ташларгъа чыкъарылып къоюлгъан, этлери къаргъа ве къузгъунларгъа ем этильген экен.
Сонъра джеседлерден къалгъан кемиклерни «устихон» деп адландырылмыш махсус савуткъа къойып, эвлерининъ босагъасында коме экенлер. Озьбек тилини яхшы бильген адамлар къарт озьбеклер шимди де инсан кемиклерине «устихон» дегенлерини хатырларлар. Атешперестлернинъ итикъадына коре, эгер ким де-ким босагъада турып, башкъа биревнен къол беришип селямлашса, «ольген адам олю чагъыра», яни шу аиледен кене бир адам ольмеси мумкюн, деп инангъанлар. Бундан келип чыкъаракъ, босагъада отурмакъ да тыпкъы биревнинъ къабири устюнде отурмакъ киби билинген.
Ислям дини Орта Асия адамлары арасына кирип кельген сонъ босагъаны къабир этмек киби бойле чиркин адетлер джоюлса да, лякин халкънынъ къанына пек кучьлю синъген бойле инанчлар шимди де яшайлар. Дюньянынъ эр еринде ве шу джумледен этрафымызда тюрлю диний инанчлар, аньаневий давранышлар ве буларгъа эсаслангъан тадбикълар тарих девамында эмиетли олып, аля даа озь эмиетини сакълап кельмектелер. Инсан омюрининъ буюк бир къысмыны къаврап алгъан ве яшайыш тарзымызны денъиштирген инанчлар, эльбет де, буларнен сынъырланмайлар. Бизге эски тюрклерден я да ич олмагъанда османлылардан къалгъан яхут да кёр джаиль бильгисизликтен башлангъан инанчларнынъ аля даа девам эткенини бугунь де коремиз. Бу бош инанчлардан буюк бир къысмынынъ артында ичтимаий ве табиий реалликлер сакълыдыр, базыларыны исе – даа огренильмеген тарихтан эвельки заманларнынъ излери демек мумкюндир. Ойле экен, бу саада да топлангъан къат-къат проблемлер озь тедкъикъатчысыны беклейлер.
Эрвин БЕКИРОВ
