Акъмесджит. Чехов (эскиден: Кантарная) сокъагъы, 20-нджи эв. Фото, 2014 с.
[Н.АБДУЛЬВААП]
Февраль айы – къырымтатар миллетининъ «Антлы къурбан»ы Номан Челебиджиханнынъ шеадет айыдыр. Бу ай кельдими, акълымызгъа эп миллий къараманымызнынъ парлакъ аяты ве фаджиалы олюми келе. Бир хусус дикъкъат чеке: 1917 сенесининъ нидже муим вакъиаларгъа, шу джумледен I Къырымтатар Къурултайына, алып кельген сиясий арекетлери Русиеде Февраль буржуа-демократик инкъилябындан сонъ башлангъан эдилер. Н. Челебиджиханнынъ олюми де там бир йылдан сонъ – 1918 сенесининъ февралинде юзь берди. Умют ве эеджанлар иле башлангъан ве дешетли фаджиа иле екюнленген бир йыл! Къырым тарихынынъ энъ буюк шахсиетлеринден олгъан Н.Челебиджиханнынъ йылдызы парылдагъан бир йыл!
Миллий лидеримиз аятынынъ бу деври сыкъы бир шекильде Акъмесджитнен багълы эди. Къырым муфтийи ве Къырым Мусульманлары Меркезий Иджра Комитетининъ Реиси сыфатында Н.Челебиджиханнынъ шеэрде махсус идареханеси бар эди. Бу ер, айны заманда, юзлернен дигер миллий зиялылырымызнынъ топлангъан бир ери олып, о заманнынъ ичтимаий-сиясий, диний ве медений аятымызнынъ энъ муим меркезлеринден бири, бельки де, биринджиси олгъандыр.
Шусы да дикъкъат чеке ки, бу эв Н. Челебиджиханнынъ олюминден сонъ да къырымтатарларнынъ идаресинде къалды ве мында бир сыра муим миллий муэссисе ерлешти. Эвнинъ XIX асырнынъ сонъундан 1930-джы сс. къадарки деврини топлам оларакъ эльге алсакъ, бу ерде булунгъан муэссиселернинъ джедвели бойле олур: Махкеме-и шерийе (Русие императорлыгъы девринде Къырым мусульманларынынъ диний идареси, русча: Таврическое магометанское духовное правление, къыскъадан, о заманнынъ Муфтияты), Къырым Мусульманлары Меркезий Иджра Комитетининъ идареханеси, «Миллет» газетасынынъ матбаасы, Къырым Маариф Назирлиги Татар шубесининъ къабулханеси ве Татар клубу. Буларнынъ эпси бир адресте булунды! Бу макъаледе биз, иште, бу тарихий эв акъкъында икяе этмек истер эдик.
Белли киби, 1917 с. Февраль инкъилябындан бир ай сонъра, 25 мартта (7 апрельде) Акъмесджитте 1500 делегат ве 500 даветлининъ иштираги иле Къырым Мусульманлары Съезди кечирильген эди. Онынъ тешкилятчылары арасында Сеит-Джелиль Хаттат (реислик япты), Али Баданинский, Асан Сабри Айвазов, Абляким Ильми булуна эдилер. Пек муим къарарлар алгъан бу Съезд акъкъында девирнинъ къырымтатар миллий лидерлеринден даа бири – Джафер Сейдамет озюнинъ «Базы хатыралар» китабында шойле язгъан эди:
«Къырымтатарларнынъ инкъиляптан сонъра япкъанлары бу буюк топланты ве алгъан къарарлары, оларнынъ миллий акъ давасына азырлыкъларыны ялынъыз Къырымгъа дегиль, бутюн Русиеге исбат эткен эмиетли бир вакъиа олгъандыр. Бу тарихкъа къадар бутюн Русиеде ич бир ерде бойле бутюн кой ве шеэрлерден сайлав иле топлангъан эки бинъ кишилик мунтазам ве мешру (къанунгъа уйгъун, легаль – Н.А.) бир топланты япылмагъан эди»*.
Съездде бир сыра муим миллий меселелер бакъылды. Олардан бири – Къырым муфтийини сайлав меселеси эди. Рей бирлигинен бу макъамгъа – Къырым тарихында ильк сефер догърудан-догъру халкъ тарафындан – Н.Челебиджихан сайланды. Шуны да хатырлатмалымыз ки, Къырым муфтийи (русча: Таврический муфтий) о заман ялынъыз Къырымнынъ дегиль, айны заманда Белорусие ве Литва мусульманларынынъ да диний башы сайылыр эди.
Съездде бакъылгъан даа бир, сонъ дередже муим меселе – вакъыфлар меселеси эди. Сайлавлар нетиджесинде Вакъыф комиссиясынынъ реислигине Н. Челебиджиханнынъ энъ якъын досту ве дава аркъадашларындан – Джафер Сейдамет сайланды.
Ниает, Съездде, къырымтатарларнынъ бутюн миллий меселелерининъ артыкъ миллетнинъ озю тарафындан чезильмеси ичюн махсус бир орган – Къырым Мусульманлары Меркезий Мувакъкъат Иджра Комитети мейдангъа кетирильди ве бунынъ ичюн къыркъ секиз кишилик бир эйет сечильди (бу сайыгъа Махкеме-и шерийенинъ де хадимлери кирген эди). Комитет азалыгъына, шу джумледен, Н. Челебиджихан, Дж. Сейдамет, С.-Дж. Хаттат, Х. Чапчакъчы, А. Баданинский, У. Баданинский, А. Озенбашлы, А. Ильми, И. Тарпи, О. Акъчокъракълы, И. Леманов, Б. Одабаш, А. Шукри, С.-О. Таракъчы, А. Сюкюти сайланды.
Меракълы хусус, о заман Акъмесджитте (табий, Съездде де) не Н. Челебиджихан, не де Дж. Сейдамет бар эдилер. Олар I Джиан дженкине ёлланылып, шу куньлерде Одессада булуна эдилер. Съезднинъ къарарлары акъкъында хабер алгъанларынен, достлар Къырымгъа ашыкътылар. Апрель башында олар артыкъ Акъмесджитте эдилер, ве айнынъ 5-де Къырым Мусульманлары Меркезий Иджра Комитетининъ ильк топлашувы кечирильди. Бу тарихий топлашув да тамам бизим язымызнынъ мевзусы олгъан ерде – Махкеме-и шерийе бинасында (яни, Муфтийнинъ офисинде) япылды!
*Kırımer Cafer Seydamet. Bazı Hatıralar. – İst., 1993. – S. 161.
1917 сенеси апрельнинъ 5-де Акъмесджиттеки Махкеме-и шерийе бинасында (яни Къырым муфтийининъ офисинде) Къырым Мусульманлары Меркезий Иджра Комитетининъ ильк топлашувы кечирильди. Бу тарихий топлашув акъкъында кене де Дж. Сейдаметнинъ хатыраларында окъумакъ мумкюндир:
«Биз Акъмесджитке келир-кельмез, вазиетни огрендик ве о акъшам Меркезий Иджра Комитетини топлашувгъа давет эттик. Комитет Къантарджы сокъагъындаки Махкеме-и шерийе бинасынынъ буюкче салонында топланды. Сеитджелиль Хаттатов меджлисни ачты, бизге Къырымда япылгъанларны анълатты ве бизим, олгъаны къадар тез кельгенимизден дуйгъан къуванчыны ифаде этти. Челебиджихан, мен ве Амет (Озенбашлы – Н.А.), къыскъа бирер нуткъ иле, мувафакъиетлеринден долайы, аркъадашларымызны тебрик эттик ве, огюмизде агъыр ве месюлиетли бир девир булунгъанындан, сёзден зияде ишке сарылмамыз лязим олгъаныны бильдирдик.
Комитетнинъ реислигине иттифакъ иле (рей бирлигинен – Н.А.) Челебиджиханны сечтик ве иш программамызны азырламагъа кириштик. Бу макъсат иле де бир къач комиссия къурдыкъ.
Эртеси кунь саба эртеден Челебиджихан муфтийлик одасында бюросыны къургъан эди. Биз эпимиз ве халкътан бир чокълары кендисини мевкъинде (иш еринде – Н.А.) зиярет иле тебрик эттик» [1, с. 161].
Бу тексттен анълашылгъанына коре, Иджра Комитетининъ реислигине Номан Челебиджихан там бизим мевзумыз олгъан бинада сайланды ве Комитетнинъ ильк иш программасынынъ азырланмасына кене де бу ерде киришильген эди. Иджра Комитетининъ офиси артыкъ Къырым муфтийининъ идареханеси иле бир ерде оладжакъ, бу эки тешкилят бирликте чалышаджакъ, экисининъ де реиси, затен, бир инсан – Н. Челебиджихан эди. «Кантарная, 20», эндиден сонъ, 1917 сенесининъ (илерисини айрыджа огренмек керек) бутюн миллий арекетлеримизнинъ штабына чевриледжек ве нидже муим вакъиаларнынъ шааты оладжакътыр.
Н. Челебиджихан (1885-1918)
Шимди исе Махкеме-и шерийе, яни Къырым муфтийлиги акъкъында да бир къач сёз язмакъ еринде олур. Къырым муфтийи макъамы, белли ки, Къырым ханлыгъы вакътында да бар эди, онынъ идареханеси Багъчасарайда ерлеше эди. Къырым Русие тарафындан запт этильген сонъ, 1794 сенесинде, Императриче II Екатеринанынъ «О бытии в Таврической области Магометанскому Духовному Правлению под председательством Муфтия» адлы къарары иле, бу макъам девам эттирильди ве онынъ идареханеси, анълашыла, Къырымнынъ янъы меркези – Акъмесджит-Симферопольге авуштырылды.
1794 сенесинден XIX асырнынъ сонъуна къадар Къырым муфтийининъ (русча: «Таврический муфтий») идареханеси къайсы ерде (бинада) булунгъаныны шимди айтып оламаймыз. Амма 1898 сенесинде Махкеме-и шерийе (муфтий идареханесининъ къырымтатарджа ады) ичюн янъы, «Кантарная, 20» адресинде ерлешкен бина сатын алынды.
Бу меселе иле алякъалы архив весикъалары да сакъланып къалгъан. Бу весикъаларгъа коре, 1898 сенеси «Императорнынъ рухсети иле» сатын алынгъан эв 1895 с. къурулгъан эди, онынъ ильк саиби акъмесджитли туджджар (купец) Г.Э. Апелов эди. Мескен учь корпустан ибарет эди: эки корпус бир-биринен багълы эди, учюнджиси исе бираз айры тура эди. Эв ве азбарнынъ топлам мейданлыгъы – 178 квадрат сажень, яни, тахминен, 800 м2 эди [2].
Бугуньки араштырмалар, ольчемелер бинанынъ шу эски бина олгъаныны, эв ве азбарнынъ мейданлыгъы да там шу ракъамда къалгъаныны тасдикълады. 1990 сенелернин башында бина къырымтатарларгъа (Муфтияткъа) къайтарылгъан эди. Лякин бутюни иле дегиль. Юкъарыда да къайд эткенимиз киби, онынъ бир къысмында шимди шахсий мескен, ве айры бир корпуста (учюнджи корпус – ?) берберхане ерлеше.
Н. Челебиджихан ве Дж. Сейдамет. Багъчасарай, 1917 с.
Артыкъ, кене 1917 сенесине къайтайыкъ. Бинамызда Муфтийнинъ ве Иджра Комитетининъ идареханелери ерлешти, деп яздыкъ. Амма, ялынъыз булар дегиль. Меселе шунда ки, Махеме-и шерийе бинасында эскиден Вакъуфлар комиссиясынынъ идареханеси де булуна эди. Юкъарыда язгъанымыз киби, Съездде бу муим Комиссиянынъ реислигине Джафер Сейдамет тайинленген эди. Иште, Н. Челебиджиханнен берабер, айны шу эвдеки кенди иш ерине Дж. Сейдамет де кечти. Онынъ озь офисине ильк кельгени акъкъында пек меракълы бир парчаны кене де «Базы хатыралар»ында окъумакъ мумкюндир. «Манъа бир къягъыт берирсинъизми?» серлевалы бу парчаны окъуйыджыларымызгъа теклиф этемиз:
«Мен де Махкеме-и шерийе бинасынынъ янындаки (бу «янындаки» сёзюни учюнджи корпускъа бир ишарет оларакъ къабул этмек мумкюндир – Н.А.) Вакъуф комиссиясынынъ булунгъан эвге кеттим ве о ерде бу Комиссиянынъ бир къач сенедир реислигини япкъан бир рус мемурына миллетимизнинъ къарары иле ишине сонъ берильгенини ве бу ишке меним тайин этильгенимни бильдирдим. Бу адам да аля инкъиляпнынъ не демек олгъаныны сезмей эди. Къоркъакъ ве мутереддид (шубеленген, къарар аламагъан – Н.А.) эди. Манъа: «Меним ишиме сонъ бергенинъизни ве укюметнинъ къарары олмамасына рагъмен меним еримни ишгъаль эткенинъизни бильдирген бир кягъыт берменъизни риджа этем», – деди. Мен де, кендисине истеген шекильде бир кягъыт береджегимни ве буны кендисининъ язмасыны бильдирдим… Язды… Меним, язгъан кягъытыны кулерек окъумамны ве итиразсыз имзаламамны айрет иле сейр эте эди…
Кягъыт имзалангъанына рагъмен, бу назик, къоркъакъ адам бир тюрлю еринден турмай эди. «Бюронъызда шахсий кягъытларынъыз бар исе, дералъ алманъызны риджа этем», – дедим. Базы кягъытлар алды. Кене турмай эди… Къапыджыны чагъырттым… Бу да бир рус эди… Бир мердивен кетирмесини сёйледим. Кетирди… Кошеде русларнынъ Мерьем-ана ресимлери бар эди. Буны алдым ве Комиссия реисине: «Сизге хатыра оларакъ такъдим этем», – дие бердим. Бу сырада козьлери яшарды, тешеккюр этти ве менден, мумкюн олса, сенелердир бюросында къуллангъан къалемини де бермемни риджа этти. Оны да мемнюниет иле бердим. Ниает, къалкъты, эеджан иле элимни сыкъты. Мен де кендисини къапыгъа къадар озгъардым» [1, с. 162].
«Кантарная, 20»-де тахминен Вакъуфлар комиссиясы чалышкъан 3-нджи корпус
(араба къапыдан сагъда). Фото, 2014 с.
Иште, «Кантарная, 20» артыкъ бутюнлей Къырымтатар Меркезий Иджра Комитетининъ идареси алтына кечкен олды. Мында учь миллий муэссисенинъ – Къырым муфтийининъ, Къырым Мусульманлары Иджра Комитетининъ ве Вакъуфлар комиссиясынынъ – идареханелери ерлешкен эди. Бу ер арды узюльмеген топлашувлар, чешитли миллий тедбирлернинъ кечирильген ерине, куньделик ишлернинъ къайнагъан оджагъына чеврильди. Буны гурьдели 1917 сенесининъ матбуатындан ве Дж. Сейдаметнинъ хатыраларындан да анъламакъ мумкюндир. Эминликнен айта билемиз, о заманки миллетимизнинъ бутюн буюклери, зиялылары бу ерде булунгъандырлар.
Бу арекет 1917 сенесинден сонъ да девам этти.
1Kırımer Cafer Seydamet. Bazı Hatıralar. – İst., 1993. – 328 s.
2Гурбова Л.В., Кравцова Л.Н. Архивная справка. 09.04.1993, № 80.
Иште, 1917 сенесинде къырымтатарларнынъ бутюн миллий ишлерининъ штабы – Къырым муфтийининъ ве Къырым Мусульманлары Иджра Комитетининъ офиси, яни Кантарная, 20-деки эв эди. Бу йылнынъ хронологиясы сонъ дередже шашыртыджыдыр. Буюк ихтимал иле, ич бир заман къырымтатарлар бу къадар эеджанлы айлар яшамагъандыр, араларында бу къадар кучьлю тешкилятланма арекетлери юзь бермегендир.
Асылында, март айындан Къурултай кечирильген декабрь айына къадарки девир тафсилятлы, куньме-кунь бир тасвирге ляйыкътыр. Эминликнен айтмакъ мумкюн ки, о айларнынъ ич бир куню къырымтатар миллети ичюн пек эмиетли ве муим вакъиаларсыз кечмегендир. Ве бутюн буларнынъ башында миллетнинъ акъикъий лидери, Къырым муфтийи – Н.Челебиджихан булунгъандыр.
Белли ки, Иджра Комитетининъ, реислигине Н. Челебиджихан сайлангъан ильк топлашувында миллий ишлернинъ япылмасы ичюн бир къач комиссия мейдангъа кетирильди, сиясий, ичтимаий, маариф, информацион, икътисадий, диний, аскерий ве дигер сааларында фаалиетнинъ эсас ёнелишлери бельгиленди. Къыскъа бир вакъыт ичинде, апрельнинъ сонъуна къадар Къырымнынъ бутюн кошелеринде 124 шеэр, уезд ве волость миллий комитетлери къурулды, бу иште миллетнинъ буюк бир къысмы иштирак этти.
Пек муим адым: Иджра Комитети тарафындан ортагъа «къырымтатарларгъа – миллий-медений мухтариет (национально-территориальная автономия)» меселеси къоюлды. Илериде о, мулький, яни территориаль мухтариет талапларына, даа сонъра исе мустакъиль Къырым Халкъ Джумхуриетини мейдангъа кетирмек гъаесине чевирильген эди. Яни, секиз айда къырымтатарлар тарафындан сонъ дередже буюк эволюцион илерилеме косьтерильди!
Къырымтатар лидерлери – Н. Челебиджихан, Дж. Сейдамет, С.-Дж. Хаттат, А.С. Айвазов, А. Озенбашлы, И. Леманов ве дигерлери – Москва, Киев, Уфа ве дигер шеэрлерде кечирильген ве Русие, Украина, Русиедеки мусульманларынынъ, мусульман къадынларынынъ келеджеклери иле багълы чешитли съездлерде иштирак эттилер. Бу форумларда Айше Исхакова, Ильхамие Тохтарова, Диляра Булгакова киби къырымтатар ханымлары да озюни сонъ дередже дегерли бир шекильде таныттылар.
Къадынлар арасындаки иш девирнинъ энъ муим сааларындан бири олды. Къырымнынъ чешитли ерлеринде бир сыра Къадынлар комитетлери къурулды. Август 17-де Акъмесджитте Къырымда мевджут олгъан къырымтатар къадын-къызлар комитетлери векиллерининъ топлашувы олды. Бу топлашувда Бутюнкъырым къадын-къызлар комитети мейдангъа кетирильди, онынъ реислигине Ильхамие Тохтарова сайланды.
Дин саасыны алсакъ, керекли диний исляатны япмакъ макъсадынен, бутюн хатип, имам ве мазинлерге Иджра Комитетининъ туткъан ёлу анълатылды, ондан сонъ бу хадимлер имтиандан кечирильди. Вакъуф топракълары миллетнинъ элине алынды ве фукъаре инсанларгъа кирагъа дагъытылды. Н. Челебиджихан Уфада Русие мусульманлары муфтийлери съездине барып келе, анда мешур дин алими Алимджан Барудий иле корюше, Къазанда бутюн Русие мусульманлары ичюн муштерек бир университет къурмакъ гъаеси иле чыкъышта булуна ве, атта, бу университетнинъ «мукеммель» лейхасыны биле мейдангъа кетире.
Информацион сада, бу девирде, мисаль, къырымтатарджа «Миллет», русча «Голос татар» газеталары ве «Къырым оджагъы» меджмуасы чыкъып башлай.
Буюк ишлер маариф саасында да япыла. Эр бир земство (управа) янында къырымтатар маарифи боюнджа махсус болюклер ачыла. Акъмесджит ве Багъчасарайда шахсен Номан Челебиджихан имаесинде мектеп талебелери ве студентлер комитетлери мейдангъа кетириле. Майыс 1–5-леринде Къырымтатар муаллимлери съезди кечириле, артындан 1,5 айлыкъ оджалар курслары башлана. Бу курсларда оджаларгъа миллий меселелер анълатыла, оджалар махсус имтианлардан кечириле, оларгъа янъы изин весикъалары бериле. Бундан гъайры, янъы дерсликлер чыкъармакъ ичюн махсус бир комиссия къурула. Москвагъа окъумакъ ичюн къырымтатар йигитлери ёлланыла. Къырыматар къызлары ичюн, Айше-ханым Исхакова мудирлиги алтында махсус бир гимназия ачыла, янында пансион тешкиль этиле, фукъаре къызларгъа стипендия бериле. Бир сыра койде, шу джумледен, Буюк Озенбашта, нумюне мектеплери ачыла…
Ноябрь 3(16)-де къырымтатарларнынъ аятында пек муим бир вакъиа юзь бере.Багъчасарайда дёрт миллий муэссисе ачыла: Хансарайда Миллий къырымтатар музейи, «Зынджырлы медресе» эсасында Менъли Герай адына «Зынджырлы» институты, Орта медреседе Унер ве санайы мектеби ве И. Гаспринский адына дарульмуаллимин (эркеклер ичюн педучилище). Мерасимлернинъ башында Н. Челебиджихан кендисининъ мешур программ нуткъунен чыкъышта булуна.
Аскерий саадаки ишлер де энъ муимлерден олды. Бир сыра тедбирлерден сонъ, ноябрь 17-де Херсондан (джебеден), ватанына Къырым атлы полкы къайтарылды. Онынъ аскерлери шеэрде, Иджра Комитетининъ огюнде Къырым муфтийини селямлады, о да атешин бир нуткъунен оларгъа буюк бир рух берди.
Бу девирдеки бир вакъиа шахсен Н. Челебиджиханнынъ аятында да юзь берди. Белли ки, июль 23-де о, апске алынгъан эди, амма халкънынъ ве бутюн Русиедеки мусульманларнынъ кучьлю наразылыгъы нетиджесинде, экинджи куню апстен бошатылды. Бу вакъиа миллетнинъ озь лидерине буюк севгисини ве багълылыгъыны косьтерди.
Яздан башлап, Къурултайгъа азырлыкъ башланды. Демократик усулларнен ве бутюн миллетнинъ иштирагинен сайлавлар кечирильди, оларнынъ нетиджесинде сексенден зияде миллет делегаты сайланды. Бираздан сонъ, бу делегатлар алынгъан къарарлары иле тарихкъа киреджек Къурултайгъа топландылар…
Иште, бутюн бу киби арекетлернинъ штабы, бир чокъ тарихий къарарларнынъ алынгъан ери – «Кантарная, 20» эди. Къурултайнынъ Багъчасарайдаки эки афталыкъ (янъы такъвимнен, 9–26 декабрь) ишинден сонъ да, мейдангъа кетирильген Миллий Парламент ве Укюметнинъ фаалиетининъ меркези, кене де, бу тарихий эв олды.
I Къырымтатар Къурултайы. Багъчасарай, 1917 с.
Къурултайнынъ иши ноябрь 26 (декабрь 9) – декабрь 13(26) куньлери арасында кечти. Онынъ нетиджесинде янъы миллий идаре органлары мейдангъа кетирильди. Буларнынъ штабы, кене де, Кантарнаядаки Махкеме-и шериенинъ тарихий эви олды.
Бу янъы органлардан бири Парламент ве онынъ президиумы (риясет эйети) эди. Белли ки, Къурултай озюни Миллий къырымтатар Парламенти оларакъ илян эткен эди. Онынъ реислигине А.С. Айвазов, А. Ильми ве Дж. Аблаев, китабетине (яни, кятиплигине) исе къырымтатарджа Сейтумер Таракъчы ве русча Али Баданинский сайланган эди.
Экинджи орган – сабыкъ Къырым Мусульманлары Иджра Комитети ерине (бу орган Къурултайнынъ ачылышы иле кенди вазифесини тамамлады) сайлангъан Миллий укюмет эди. Къурултайда къабул олунгъан миллий Анаясада ве дигер ресмий весикъаларда ады «Татар Идаре-и миллиеси», «Укюмет-и миллие», «Мудирлер шурасы», «Миллий идаре азалары шурасы», русча «Крымскотатарская национальная Директория», Совет директоров) шеклинде кечкен бу Укюмет алты идаре – мудирликтен ибарет эди (Баш мудирлик ве даа беш идаре). Мудирлернинъ намзетлери, ильк эвеля гизли рей берювнен Баш мудирликке сайлангъан Н. Челебиджиханнынъ тарафындан шахсен теклиф этильген эди. Къурултай бу намзетлерге къолтутты. Нетиджеде, Мудирлер кабинети эркяны бойле олды: Н. Челебиджихан – Баш мудир ве, айны заманда, Адлие мудири («директор юстиции»), Дж. Сейдамет – Харбие ве Хариджие мудири («директор внешних и военных дел»), Ахмет Шукри – Диние (диний ишлер) мудири, И. Озенбашлы – Маариф мудири, С.-Дж. Хаттатов – Малие ве вакъуф мудири. Иште, булар, Парламент президиумынынъ азалары иле берабер, артыкъ, «Кантарная, 20»-нинъ баш адамалары оладжакъ эдилер.
С.-Дж. Хаттатов
Муим даа бир факткъа дикъкъат чекмелимиз: Къурултайда къабул этильген Анаясагъа коре, Муфтилик макъамы лягъу этильген, онынъ ерине де Укюметнинъ алты мудирлигинден бири – Адлие мудирлиги мейдангъа кетирильген эди. Яни, Н. Челебиджихан, артыкъ, Къырым муфтийи дегиль, Адлие мудири олгъан эди.
Къурултай, ишини битирген сонъ, февральнинъ башында топланмакъ узьре, 1.5 айлыкъ татильге чыкъкъан эди. Лякин Парламент президиумы ве Укюмет азаларынынъ иши эп девам этеджек эди. Январьнинъ башында исе, бутюн Русиеде ве Къырымда вазиет сонъ дередже кергинлешкен сонъ, буларгъа Парламентнинъ бир чокъ дигер азалары да къошулгъандыр.
I Къырымтатар Къурултайы. Багъчасарай, 1917 с.
Янъы Къырымтатар миллий идаре муэссиселерининъ Акъмесджитке къайткъанлары иле, оларнынъ эсас ишлеринден бири – якъын арада кечирильмеси планлаштырылгъан Бутюн-Къырым Меджлис-и Муэссисанына (русча: «Всекрымское учредительное собрание») азырлыкъ эди. Бу муим Съездде къырымтатарлар бутюн Къырым сакинлерине мустакъиль Къырым Халкъ Джумхуриетини (Анаясадаки ады: «Къырым Эхали Джумхуриети») мейдангъа кетирмек теклифи иле мураджаат этеджек эдилер. Тэессюф ки, бу планлар керчеклешмеди, сиясий вазиетнинъ денъишмеси нетиджесинде (Къырым большевиклернинъ элине кече), бу Съезд топланмагъан ве Къырым Халкъ Джумхуриети ойле де мейдангъа кетирильмеген эди!
1918 сенесининъ башында Русиеде анархия ве большевиклернинъ баскъысы эп артты. Январь 4-де (янъы такъвимнен: 17-де) Къырымтатар парламентининъ азалары арасында юзь берген бир тартышманынъ нетиджесинде («Халкъ эви» меселеси) Н. Челебиджихан башмудирликтен истифагъа чыкъа, Миллий идаренинъ башына Дж. Сейдамет сайлана. Айнынъ орталарында вазиет бус-бутюн муреккеплеше: Акъмесджитке большевиклер кире, Парламент дагъытыла, онынъ азаларынынъ чокъусы гизленмеге меджбур ола («подпольеге» кече). Сабыкъ Къырым муфтийи ве Миллий укюметнинъ башы Н. Челебиджихан январьнинъ 14 (27)-де Акъмесджитте якъалана ве «къызылларнынъ» ювасы олгъан Севастопольге алып кетилип, бир айдан сонъ, февраль 23-де вахшийджесине ольдюриле. «Къызыл террор»нынъ ильк далгъасы заманы олгъан шу куньлерде Къырымда бинълернен инсан аятларынен ведалашкъан эди. «Варфоломей геджелери» оларакъ адландырылгъан 23-24 февраль кунлеринде тек Севастопольде 600 къадар энъ итибарлы ве зенгин инсан ольдюрильди!..
Къырымтатар Парламенти ве Миллий Укюметининъ илеридеки, 1918-19 сенелериндеки фаалиети айры бир макъале ичюн мевзусы ола билир. Белли ки, о йылларда Къырымда бир къач кере акимиет денъишкен эди. Бу акимиетлернинъ Къырымтатар миллий идареси органларына мунасебети фаркълы эди. Бу органлар бир къач кере къапатылып, янъыдан ачылгъан эдилер. О йылларда «Кантарная, 20» бир чокъ драматик вакъиаларнынъ сессиз шааты олгъан эди.
Амма бир меселе акъкъында мутлакъа бильги бермек истер эдик. Меселе шунда ки, 1918 сенесининъ сентябринде, мевзумыз олгъан эвге даа бир миллий муэссисе кирген олды – о девирнинъ энъ муим къырымтатар нешири – «Миллет» газетасы. Бу газета Къырым Мусульманлары Иджра Комитетининъ органы оларакъ 1917 с. язында ачылгъан эди. Онынъ ильк муаррири белли къырымтатар языджы ве публицисти А.С. Айвазов эди. Газетанынъ матбаасы башта А.С. Пушкин сокъагъы янындаки «Театральный» аралыгъында ерлеше эди, 1918 сенеси исе, юкъарыда къайд эткенимиз киби, о, «Кантарная, 20»-не авушты. 1919 с. орталарында «Миллет», Парламент иле берабер «беяз»лар тарафындан къапатылгъан эди, амма сонъра кене де ачылып, даа бир къач ай чалышты (1920 с. бус-бутюн къапатылды).
«Миллет» газетасынынъ логотипи
Меракълы факт: «Миллет» матбаасынынъ «Кантарная, 20»-де, Махккеме-и шерие бинасында ерлешкени акъкъында «Янъы дюнья» газетасында басылып тургъан хатыраларында Зулейха Чобан-заде де яза. Хатырлавларгъа коре, Зулейха-оджанынъ омюр аркъадашы Халиль Шенаси бу матбаанынъ муреттиби эди ве, атта, айны шу азбарда яшай эди. Зулейханынъ, келин олып тюшкен эви де, иште, бу эв олды. Мында олар «бир-эки ай» яшап, башкъа эвге кочькен эдилер.
А.С. Айвазов
«Кантарная, 20»-нинъ тарихий сакинлерини анъар экенмиз, мутлакъа даа бир мешур инсанымызны хатырламалымыз. Юкъарыда анъылгъан Зулейха Чобан-заденинъ хатырлавлардан анълашылгъанына коре, 1920-сс. башында бу эвде Къырым Наркомпроссынынъ Татар шубесининъ (хатырлавларда: «Маариф шубеси»)къабулханеси ерлеше эди. Бу идаренинъ башы да, о заман, – Б. Чобан-заде эди. Бир парчада Зулейха-оджа бир ишнен агъасынынъ къабулына (1921 с.) баргъаныны яза:
«Маариф мудирине бармакъны [къызлар] манъа авале эттилер. Шырфындылар, Маариф мудирине меним сёзюм кечеджегини ачыкъ-айдын бильдилер. Чюнки Маариф мудири агъам эди. Башымны тырнай-тырнай, истер-истемез, агъамнынъ алдына бардым. О заманлар Маариф шубеси Кантарная сокъагъында «Махкеме-и шерие» бинасынынъ кучюк бир одасында ерлешкен эди. Мен, невбет беклеп, агъама кирдим. Джиддий селям бердим. Янында агъамнынъ кятиби Сейтумер Турупчы да бар эди. Агъам, меним джиддийлигиме мыйыкъ астындан кулип:
– Буюрынъыз, ханым-эфенди, сизни динълеймен! – деди».
Б. Чобан-заде
Макъалемизнинъ сонъунда – тарихий эвимиз иле алякъалы даа бир факт. 1920-джи сс. «Кантарная, 20»-де «Татар клубы»ачылгъан эди. Зулейха Чобан-заденинъ хатыраларында кечкен бу малюматны тарихий весикъалар да тасдикълай. Белли профессор Д.П. Урсунынъ «Бекир Чобан-заде. Жизнь. Судьба. Эпоха» (Симферополь, 2004 г.) китабында бойле сатырларны окъуймыз: «К 1-му января 1923 года открывается еще один татарский клуб (на ул. Кантарной, 20). В нем библиотека в 15 тыс. книг на русском и крымскотатарском языках, работают кружки и секции» [с. 88].
Бу клуб дженкке къадар чалышты. Сюргюнлик вакътында да бу эвде эп китапхане ерлешсе керек. Чюнки 1990-джи сс. сонъларында, къырымтатарларнынъ элине кечмезден эвель, о – шеэр китапханелеринден бири эди.
Иште, «Кантарная, 20»-нинъ тарихындан бир къач саифе. Эминмиз, бу – тарихий эвимиз иле багълы малюматларнынъ аз бир къысмыдыр. Умют этемиз, илериде онъа даир даа чокъ меракълы бильгилер ортагъа чыкъар.
Файдаланылгъан эдебият:
Kırımer Cafer Seydamet. Bazı Hatıralar. – İst., 1993. – 328 s.
Гурбова Л.В., Кравцова Л.Н. Архивная справка. 09.04.1993, № 80.
Урсу Д.П. Бекир Чобан-заде. Жизнь. Судьба. Эпоха. – Симферополь, 2004.
