1884 senesiniñ aprel ayında Bağçasarayda İsmail Bey Gasprinskiyniñ teşebbüsinen ilk reformalı qırımtatar mektebi açıldı. Umumtürk maarifçiniñ pedagogik mirası şarqnıñ bir çoq ülkesinde ögrenilmektedir. XIX asırnıñ soñuna kelgende, qırımtatar halq tasiliniñ vaziyeti özüne has hususiyetlerine saip edi. O qatıy sürette konfessional edi. İçinde qullanılğan usullar qadimiy devirde de qullanıldı. Talebeniñ bir sınıftan başqa sınıfqa keçişi, ögrenilgen kitapnıñ deñiştirilmesinen bağlı edi. Başlanğıç sınıf 6 yıl ve daa ziyade devam ete edi. Milliy mekteplerniñ mezunları, eñ yahşı ihtimalda, Qurannı oqup ve ana tilinde yazıp oldılar. Er angi dünyaviy fenler, elbette, ögrenilmey edi.
Bar olğan nazirlik başlanğıç rus-qırımtatar mektepleri qırımtatar halqı arasında avtoritet sayılmay edi. Olardaki ana ve rus tillerniñ ögrenilmesi yüksek seviyede degil edi. Zaman radikal deñişmelerni talap ete edi. Milliy-konfessional qırımtatar mektebini temelden reformadan keçirmek kerek edi. Bunı añlap, belli maarifçi, içtimaiy ve medeniy erbabı İsmail Gasprinskiy (1851-1914), kırımtatar başlanğıç tasiliniñ deñiştirmeniñ esaslarını işlep çıqardı. Yerli ve yabancı pedagogik tüşünceniñ zemaneviy muvafaqiyetlerini keniş olaraq qullanıp, qırımtatar ve Rusiye imperiyanıñ diger türkçe laf etken halqlarınıñ başlanğıç mekteplerine uyğun bir usul uydurdı. Eski sholastika usullarnıñ elifbe printsipine köre degil, er arifniñ belli bir seske qarşılıq kelgen bir seske esaslana edi. İ. Gasprinskiyniñ usulı bu sebepten ses ya da yañı (usul-ı cadid) olaraq adlandırıldı. Ses usulını qullanğan ilk qırımtatar milliy mektebi İ. Gasprinskiy tarafından 1884 senesi Bağçasarayda açıldı.
Yañı usullarnıñ muvafaqiyetli bir şekilde yayılması içün yañı oquv ve usuliyet edebiyatına ihtiyac bar edi. İ. Gasprinskiy tarafından, milliy mekteplerdeki ses printsipleriniñ qullanmasını ciddiy şekilde qolaylaştırğan populâr oquv qullanmaları yazılğan ve basılğandır. Bularnıñ arasında ayrı bir yerde «Hoca-i Subyan»nıñ 4 basqısı bar – qırım mektepleri içün ilk dünyeviy dersliktir. «Adiyden mürekkepke» printsipini közetip, İ. Gasprinskiy, oquv materialını 1-inci basqıdan 4-ünci basqığa qadar daa mürekkepleşecek alğa ketirdi, balalar içün yañı añlamlar, meraqlı bilgiler kirsetile edi. Qullanmada bir çoq sayıda resimler bar edi, qaysıları canlılarnı degil, tek maşna ve mehanizmlerni tasvir etip, şariatqa ayqırı degil edi. Amma bu da büyük bir muvafaqiyet edi. İ. Gasprinskiy aynı zaman «Tarih İslâm» aziz tarihni, Quran surelerini doğru oqumaq içün «Tecvid»ni, sünniy mezep musulman aqide boyunca «İlmi Hal» ögütini, ana tili grammatikası boyunca «Sarf»nı, fars tili boyunca qısqa bir derslikni, qaysınen İ. Gasprinskiy «ana tilini ögrenmek içün qullanma» kibi faydalanmağa tevsiye etti. İ. Gasprinskiy tarafından, ocalar içün oquv cadid printsipler esaslarınen tanıştırğan «Rehber Mualimin» usuliyet işlemesi basıldı.
İ. Gasprinskiy qırım mekteplerinde ders sistemasını kirsetti. Mekteplerdeki balalar belli bir fenlerni ögrengen, belli bir oquv yılı sınıflar-gruppalarına bölüne ediler. Ocalarğa kösterici imtianlarğa qadar yañı bir talebe sorav sisteması teklif etildi.
Yañı usul mekteplerdeki oquv müddeti, adet üzre, 3 yılnen sıñırlana edi. Talebeler din esasları ve ana tili derslerinden ğayrı esap feninden ilk beceriklerini ala edi, grajdanlıq tarihı, cografiya, edebiyat ve başqa fenlerni ögrene ediler. Tasil keyfiyeti bayağı artqan edi. İ. Gasprinskiyniñ usulları tek Qırımda muvafaqiyetli olmadı. Olarnıñ qullanmasınen Edil Tataristan, Qazahistan, Başqırtistan, Türkmenistan, Tacikistan, Özbekistan, Qırğızistan, Azerbaycan, Türkiye ve atta İndistan balaları ögretildi.
İ. Gasprinskiyniñ maarif ve insanperver hızmetlerini qabul etip, Prjevalsk şeerinde milliy oquv yurtlarından biri onıñ adını taşıy edi. İ. Gasprinskiyniñ neşriyat faaliyetleriniñ 25 yıllığına tatar gazetalarınıñ bazı muarririyetleri milliy mektepler içün ayırılğan, oca kadrlarınıñ azırlanması içün Qazanda açılacaq yüksek oquv yurtına meşur maarifçiniñ adını bermege teklif etti.
İ. Gasprinskiyniñ usulları qırımtatar pedagogikasınıñ altın fondında bulunmaqta. Olar, şübesiz, devirniñ belli pedagoglarnıñ eserlerinen tam olaraq bir sırağa qoyula bileler. Maarifçiniñ pedagogik fikirleri XIX asırnıñ soñu XX asırnıñ başlarında Qırımnıñ çoq milletli medeniyetiniñ inkişaf meselelerini daa ziyade akis etmege yardımcı olacaqtır.
İ. Gasprinskiyniñ dünya boyunca dağılğan pedagogik mirasını titizce toplamaq ve teren, er taraflı bir şekilde ögrenmege kerek.
Professor, gasprinşınas V.Y. Gankeviç
