Ressam Ali Ozan Uğur
Er qırımtatarnıñ Qırım aqqında öz fikri bar. Tasavurında çeşit tedaiyler çıqsa da, er biri öz resimlerine duyğulı bir taslaq qoşa, yani Qırım sözüniñ doğurğan duyğularnı. Vatan sevgisi farqlı şekillerde belli ola, bir yerniñ güzelleştirmesi ya da tüşüncesi üzerinden fizikiy bir kösterme, nutuq yapı (yırlar, nidalar) vasıtasınen akis olğan maneviy bir kösterme ile meselâ. Bu, vatanperverliklerini aynı ande ve birden ifade etken adiy, sade insanlarğa ait. Amma yazıcılarda bu nasıl ifade etile?
Yazıcı – icatkâr bir mizacdır, öz şahsiy tedaiy ve duyğularına tayanıp, kerçek-uydurıq dünyasında kontseptler yarata. Cengiz Dağcınıñ Qırımı, aqlında diqqatnen saqlağan ve er angi bir sahtelik olmadan, eñ küçük tafsilâtına qadar eserleriniñ saifelerine köçürgen muqaddes bir dünyadır. Cengiz Dağcı, 1920-1940 yılları arasında qırımtatarlarnıñ ayatı ve Qırımnen bağlı romanlarınen belli olğan qırımtatar yazıcısıdır. 1920 senesi Qırımda doğdı ve mında 22 yaşına qadar yaşadı. Soñra Qırımdan uzaq qıyın bir devir: cenk, esaret, başqa devlette yaşayış, amma bu onıñ vatan aqqındaki fikirlerine iç tesir etmedi. Fikrimizce, yaşağan ayat qıyınlıqlarından soñ, Qırım onıñ içün bir umut ve özüne işanç adası oldı. O, onı yüreginde saqladı, hatıralarında böyle yazdı: «Qırımda yaşamayım, amma yüregimde taşıyım, o er vaqıt mennen beraber». Cengiz Dağcı 16 roman ve 12 şiirniñ müellifidir, dört eserden ğayrı aman-aman episinde Qırım ve qırımtatarlar mevzusı esas mevzudır. Eserlerini oquğanda, Qırımğa, tabiatına, insanlarnıñ yaşayışına dalğan kibi olasıñ, bütün tarihiy vaqialarnı yaşaysıñ, belki de qırımtatarlar Qırımnı bu qadar kerçekçi bir şekilde tasvir etkeni ve vatanına olğan sıñırsız sevgisini mündericege qoşqanı içündir. Cengiz Dağcı ile kezinti cenkten evelki, daa qırımtatar turmuşı, medeniyeti, o vaqıt asıl qırımtatar toponimleriniñ tarqalması, muqaddes manalı meraqlı efsanelerniñ sarılmasınen siñirtilgen Qırımğa tarihiy ziyaretni taşıy.
Ayatındaki eñ sevimli yeri, Gurzuf yaqınındaki Qızıltaş köyüdir. Gurzuf ve Qızıltaş tafsilâtlıca «Korkunç yıllar», «O topraklar bizimdi», » Anneme mektuplar», «Alimcan», «Yansılar 1-4 bölükler», «Onlar da insandı» kibi eserlerde tasvir etilgendir.
«Bekir, Gurzuf’un üstünde Memiş’in bayırına çıktı. Köyü, buradan, daha dört kilometre çekiyordu. Ama dirseği geçince artık kendini köyünde hissetti. Ayı Dağı ile yayla arasında geniş geçitten serin bir rüzgar esmeye başlamıştı.
Bekir, şose kenarına kadar gitti, ineğini taş duvardan sarkan incir dalına bağladı, yanıbaşındaki taşa çöktü. Geçitten esen hoş serinliği içine doldurmak ister gibi, gömleğinin düğmelerini çözdü; kahverengi, kuzu derisi kalpağını arkaya attı. Solda yükselen dağların sırtındaki yaylalara, Ayı Dağ’ın eteklerine, Karadeniz’in sessiz yalılarına bir göz attı. İçinin bütün duygularını dile getirmek ister gibi : «Mübarek topraklar, mübarek topraklar!» dedi.
Kırlm’ın burası çok güzeldi. Solda, dağların üstünde yayla, tavlı bir beygir sırtı gibi temiz ve parlaktı. Aşağıda, köyün gerisinde, tütün aranlarına kadar inen koyu yeşil, cılız çamlıklar, kadife yamaçlarla örtülü dağların, derisi yüzülmüş hayvan eti enginde çıplak yerleri, ışıklar altında yanıyordu. Daha aşağıda; uçurumları al, beyaz, sarı, kırmızı renklere bürünmüş Gelinkaya ile, ondan epeyce uzakta, kurşun rengi yaz-kış hiç değişmeyen Topkaya; birbirlerine bakarak sessiz-sakin, dertlerini söyleşiyorlardı. Topkaya’nın derdi, Gelinkaya’nınkiden daha büyük, daha derin gibiydi. Göğün kimbilir neresinden kopmuş bir bulut parçası, her akşam gelir, Topkaya’yı sarardı. Esen rüzgarlar Topkaya’ya çıkmaz, onun sessizliğini bozmazlardı. Rüzgarlar, sadece Ayı Dağ’la yaylaların arasındaki geçitten geçer, Kızıltaş bahçelerindeki elma, armut, kayısı, şeftali, hurma ağaçlarını, tütün tarlalarındaki tarhları tarar, her yerden bir tat, bir hoş koku alarak Roman Koş’un eteklerine gidip yatarlardı…» («Onlar da insandı»).
Vatanından uzaqta eken, gençlik hatıralarını aqlına ketirip, Qızıltaşnı canlandırdı. Bu parçada dağlarnıñ qırımtatar adları da rastkele, dağlarnı tasvir etkende olarnıñ adlarınen bağlı efsanelerni añlata: «Kızıltaşlılar bu kayaya Gelinkaya derlerdi. Çok eskiden Kızıltaş’a yakın Dermenköy’de çok güzel bir kız varmış. Kızıltaşlı bir çoban, bu kıza aşık olmuş, kız da çobanı seviyormuş. Çoban
beklemiş, kız çağını bulmuş, çoban kızı istemiş. Fakat kızın babası çobanın bu isteğini reddetmiş, kızını Kızıltaşlı namlı bir zengine vermiş. Gelin, Dermenköy’den gelirken Kızıltaş’ın yiğitleri tam bu tepenin üstünde faytonun önünü kesmiş, gelinden mendil istemişler, gelin atlılara mendil verirken aralarında sevdiği çobanı görmüş, yüreği tutuşmuş, birden kendini faytondan atmış. Ama uçurumun dibine düşmemiş, yarı yolda taş kaya kesilip uçuruma saplanmış kalmış. O günden sonra Kızıltaşlılar bu kayaya Gelinkaya demişler»(«Onlar da insandı»). Eserlerde Topuzlu çeşme, Muhharem çeşme kibi çoqraq adları, Degermenköy, Ay Vasil, Ak manay, Yaniköy, Seyitler, Qalay, Çonğar, Canköy, Kezlev, Üsküt, Or Qapu, Aqyar, Keriç kibi köy ve şeer adları rastkele.
Ayrı bir tasvir Aqmescitke ait. 1932 senesinden başlap, Cengiz Dağcınıñ ailesi Aqmescitte, Malofontannaya soqağında kiçik bir azbarda yaşay edi. Soñra Nijnegospitalnaya soqağına köçeler. Subhi (şimdi Krılova) soqağında bulunğan 12-nci mektepke kire, daa soñra yuqarı sınıflarda Karaimskaya soqağında bulunğan 13-ünci mektepte oquy edi. Bu mektep ve onıñ yeri aqq8nda yazıcı «Korkunç yıllar» romanında tasvir ete. Şimdiki eski şeer rayonında bir çoq cami bar edi, bularnıñ biri Cengiz Dağcınıñ romanında böyle añlatıla: «1937 yılının yazı Kayabaşı mektebi, Karayım sokağında üç katlı, yüksek, beyaz, temiz, mükemmel bir binaya taşındı. Sınıfımız pencerelerinden, Tokal camisinin etrafındaki bütün damların sırlarını kendinde saklar gibi, göğe yükselen nazlı minaresi görünürdü. Sebebini bilmiyorum, fakat sınıf arkadaşlarımın arasında, en çok bu minareden hoşlanan bendim galiba» («Korkunç yıllar»). Qırımtatar medeniyet ve tarihiy miras müzeyiniñ malümatlarına esaslanıp, cami ve yerleri aqqındaki malümat nevbetteki materialda berilgen: «1784 senesiniñ Kameral tasvirine köre Aqmescitte 7 cami, bir medrese, üç mektep bar edi. Mında Qalğa Sultannıñ bulunğanı vaqıt, er alda, cami sayısı daa çoq edi, çünki bir çoq şey 1783 senesinden soñraki ilk yıllarda yoq etildi. Başqa taraftan, bütün XIX ve XX asırnıñ başındaki devir boyunca bir sıra cami quruldı, meselâ, XIX asırnıñ birinci qısmında Seit-Settar (şeerniñ Kantar bölüginiñ o vaqıttaki başlığı), Seit-Nafe ve Seit-Veli (yoq etilgen, bugünge qadar qararnen yeri aqqında iç bir malümat yoq) üç qardaşnıñ parasınen üç cami quruldı. Camiler adet üzre qurucı ya da maalle adına köre adlandırıla edi. Adsız, umumiy ad taşığan maalle camileri de bar edi «Toqal Cami». Çıqmaz soqaqnen bitken, adet üzre üç soqaqtan birleşken adaçıqta buluna ediler. Bu sebepten Toqal Cami adı peyda ola, yani çıqmaz soqaqta bulunğan cami. Aqmescitte, saqlanğan vesiqalarğa köre, üç Toqal cami qayd etilgen. Bulunğan yerleri kesen-kes olaraq tapılmadı» («Onlar da insandı»).
Eserlerde Aqmescit soqaqlarnıñ adları sıranen berildi: Kantarnaya (Çehova s.), Kızılaskerskaya (Krasnoarmeyskaya s.), Tatarskaya (Futbolistov s.), Çingene maallesi, Qırımçaq maallesi, Kazanskaya, Greçeskaya (Odesskaya s.), Yevreyskaya, Armânskaya, Magometanskaya, Karasuvbazarskaya. Ülkeşınaslar, Greçeskaya, Tatarskaya, Karaimskaya, Armânskaya, Krımçakskiy, Yevreyskiy ara soqaqlar olğanını farz eteler. Bazıda adlarnı şekilge köre bere ediler – meselâ Kruglıy (Tögerek) ara soqağı. Bu soqaqta, seyaatnıñ başlanğıç noqtasına qaytıp, kerçekten bir daire yapmaq mümkün. Ya da mına – Gospitalnaya soqağı (şimdi Kurçatova). Qırım cenki vaqtında mında bir arbiy hastahane bulnğanı sebebinden bu adını aldı.
«O topraklar bizimdi» romanında Çukurca köyü, eserde kerçekleşken esas vaqialarnıñ yeridir. Bunıñ Aqmescit şeeriniñ civarı olğanına dair delil romandan bir parça: «Çukurca üzerinde hâlâ bulutlar vardı ama rüzgar o kadar hızlanmıştı ki, havanıñ serinlemesine, rüzgarın gittikçe bulut getirmesine rağmen Çukurca’ya yağmur yağmıyacaktı bu gece. Rüzgâr bulutları Kuzeye, Akmescit’e sürüyordu». Ayrıca romanda yazıcı sıq-sıq Salğır özenini ve Çatır dağnı tasvir ete: «Çukurca da güzeldi. Bir yanda, Karadeniz’in derin ve ışıltılı sularını andıran, yeşil bahçeler; öte yanda güneş ışınlarında yıkanan ekin tarlaları; orta yerde ise, kocaman bir çanak içindeymiş gibi, Çukurca. Solda, taa Çatır Dağ’ın dibinden çıkıp kara ormanlar içinde, derelerde gizlene akıp gelen Salgır, Çukurca’nın az ötesindeki ormanlarından başlayarak kendini insanlara gösterip tanıtmak istiyormuş gibi, kalınlaşıyor, büyüyor, güçleniyor ve bütün Çukurca’yı kucaklamak özlemiyle buruluyor, güneşin altın ışınları altında gümüşten bir kuşak gibi parlıyordu…». Cengiz Dağcınıñ eserlerini oquğanda, tabiatnıñ becerikli ve ustaca qurulğan tasvirine şaşırasıñ.
Bağçasaray da ayrı bir mevzu olaraq keçe: «O gece teyzemin evinde kaldık. Ertesi gün babamı yalnız bırakıp Bahçesaray’ı tek başıma dolaşmaya başladım.
Etraftaki kaleleri gezdim. Çufutkale’nin uçurumlarında kalbimin derinliklerini seyrettim. Hayatımda hiçbir zaman kendimi bu kadar mesut hissetmemiştim. Bahçesaray bana, umut ve kuvvet veriyordu, imanımı arttırıyordu.
Akşam üstüydü. Güneşin son ışıkları Han camilerinin minarelerinden inip harem kulelerini, saray bahçelerini, tepeleri tarayıp batıya çekiliyordu. Tahta bir köprünün korkuluğuna dayanıp bunun kıyısında cenk oyunu oynayan çocukları seyrettim. Onların oyununa bakıp bütün Bahçesaray’ı düşünüyordum. Yavaş yavaş Han sarayına doğru yürüdüm. Kemer kapıya yaklaştığım zaman, içimde hüzünle karışık bir sevinç duydum» («Korkunç yıllar»).
Cengiz Dağcı 70 yıl qadar Qırımdan uzaq, tumanlı bir Londrada yaşadı ve Qara deñizniñ sıcaqlığını, Qırım dağlarınıñ, ormanlarınıñ büyükligini ve güzelligini, şeer ve köylerniñ sakinlerinen birlikte nefesini ve yaşayışını keçirdi ve er şeyni eserlerinde ustalıqnen canlandırmağa tırıştı.
Yazıcınıñ qısqa tercimeialı: Cengiz Dağcı – qırımtatarlar nesircisi ve şairidir. İç bir vaqıt Türkiyede olmağanına baqmadan türkçe yaza edi. 1920 senesi martnıñ 9-ında Gurzufta doğdı. Balalıq yıllarını Qızıltaşta keçirdi. Qırım pedagogika institutınıñ tarih fakultetiniñ ekinci kursından orduğa çağırtıldı. Ekinci Cian cenki vaqtında alman faşiatleri tarafından esir alındı ve natsist lagerlerinde bulundı. 1946-ncı senesi, ayatınıñ qalğan vaqtını keçirgen Londrada yerleşti. 2011 senesi sentâbrniñ 22-sinde Londrada vefat etti. Yalta yaqınlarındaki Qızıltaş köyünde defin etildi.
Ranetta GAFAROVA
